بازشناسی ابعاد کالبدی فضایی فرح‌آبادِ کاشان، مزرعه‌ای از دورۀ قاجار در قامت یک باغ

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار مرکز مستندنگاری، مطالعات معماری و مرمت، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

2 کارشناسی ارشد معماری، دانشکده معماری و هنر، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران.

3 دانشجوی دکتری معماری، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

چکیده

منطقۀ کاشان روستاها و مزرعه‌های پرشماری را شامل می‌شده که معمولاً به سبب محیط طبیعی، شکل و خصوصیات متنوعی داشته‌اند. در منابع تاریخی به جایگاه و اهمیت مزرعه‌های پیرامون کاشان اشاره شده است؛ ازجمله عبدالرحیم کلانتر ضرابی شرح مفصلی در مورد مزارع کاشان دارد. او در دهۀ 1280 ه‌ق تعداد پرشماری از مزرعه‌های منطقه را برشمرده و برخی از آنها را نیز شرح داده است. بسیاری از این مزرعه‌ها تخریب شده و یا به میزان قابل توجهی تغییر کرده‌اند؛ ازجمله توسعه یافته‌اند و به روستا تبدیل شده‌اند. یکی از مزرعه‌هایی که ضرابی شرح داده فرح‌آباد است که باوجود برخی آسیب‌های گاه چشمگیر و ازجمله تغییر مالکان، تا امروز برجای مانده است. مزرعه فرح‌آباد شکل و طرح قابل توجهی دارد که به آن هویت خاصی بخشیده است. در عین حال ضرابی بخش‌هایی از مزرعه و باغ درون آن را شرح داده است. هدف این مقاله یافتن مهم‌ترین خصوصیات مزرعه یادشده و طرح اصیل آن است و ازجمله آگاهی یافتن از ویژگی‌های باغی وسیع که ضرابی آن را شرح داده و رد آن هنوز هم در میانۀ مجموعه قابل مشاهده است. روش تحقیق این مطالعه تفسیری تاریخی است. بر این اساس با پیمایش میدانی و کسب آگاهی از مطلعین محلی، تفسیر متن کلانتر ضرابی و مطالعۀ عکس‌های هوایی قدیمی و انطباق آن‌ها با آثار برجای‌مانده تلاش شده تا تصویر مزرعه و باغ فرح‌آباد و خصوصیات و جایگاه اجزا و عناصر آن آشکار شود. یافته‌های این مقاله ضمن بازنمایی شکل کلی مزرعه، آشکار می‌کند که مزرعۀ یادشده در قالب یک باغ وسیع ساخته شده است و حدود مزرعه و باغ تقریباً برهم منطبق است. افزون بر این مقایسۀ متن ضرابی با متن ارشادالزراعۀ ابونصری هروی در سال 921 ه‌ق و انطباق این دو با طرح بخش میانی باغ آشکار کنندۀ ویژگی‌های عناصر مهمی از باغ‌های تاریخی همچون خیابان و تریشه و چهارچمن است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Farahabad of Kashan, A Farmstead in the Guise of a Garden

نویسندگان [English]

  • Hamidreza Jayhani 1
  • Parnian Gholipour 2
  • Naghmeh Asadi 3
1 Associate Professor, Center for Documentation, Architectural Studies and Restoration, Faculty of Architecture and Urban Planning, Shahid Beheshti University. Tehran, Iran
2 Master of Architecture, Faculty of Architecture and Art, University of Kashan, Kashan, Iran.
3 PhD Candidate in Architecture, Faculty of Architecture and Urban Planning, Shahid Beheshti University. Tehran, Iran
چکیده [English]

The region of Kashan has historically encompassed numerous villages and farmsteads, each shaped by their diverse natural settings and distinct morphological features. Historical sources frequently reference the significance of these agricultural estates surrounding the city. Among them, ʿAbd al-Raḥīm Kalāntar Żarrābī, in the 1880s CE (1280s AH), provides a detailed account of many such farmsteads in the region, including descriptions of their layouts and characteristics. While a large number of these farmsteads have since been destroyed or transformed—some evolving into villages—Farahabad remains partially intact, despite considerable damage and changes in ownership over time. Żarrābī’s description of Farahabad highlights a striking spatial organization and the presence of a large internal garden, traces of which are still discernible today. This article aims to investigate the original design and defining features of the Farahabad farmstead, with particular attention to the expansive garden described by Żarrābī. Employing a historical-interpretive methodology, the study combines field surveys, interviews with local informants, textual analysis of Żarrābī’s narrative, and the examination of historical aerial imagery correlated with extant architectural remains. The findings reveal not only the overall configuration of the site but also demonstrate that the farmstead was conceived and constructed in the form of a vast garden, with the boundaries of the agricultural and garden spaces largely overlapping. Furthermore, a comparative reading of Żarrābī’s account alongside Abū Naṣrī Haravī’s Irshād al-Zirāʿa (921 AH / 1515 CE) elucidates the presence of fundamental elements of classical Persian garden design—such as main avenues or khiyābān, main plot or tarīsheh, and chahār chaman—within the central composition of Farahabad.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Kashan
  • Qajar Era
  • Farahabad Farmstead
  • Farrokhkhan Amin al-Dowleh
  • Historic Garden
اعظم‌واقفی، سیدحسین. (1374). میراث‌فرهنگی نطنز، آثار تاریخی، آداب، سنت‌ها و تاریخ نطنز. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
انصاری‌نژاد، ناصر. (1396). پژوهشی در تاریخ و فرهنگ روستای برزآباد کاشان. به کوشش عباس حلواچی نشلجی. کاشان: انتشارات سوره تماشا.
(. ینارمع اسوتآ و اضردیمح، یناحیج 1393 « .) قرش رد غاب کی یسانشزاب. یمظع یوناب و رصق ناهفصا» و یملع هلجم: رد، یرگشدرگ و یگنهرف ثاریم هاگشهوژپ، رثا یجیورت 65، 50-33.
جیحانی، حمیدرضا. (1393). قصر و باغ بانوی عظمی، بازشناسی یک باغ در شرق اصفهان. اثر. 35 (65)، 33-50.
جیحانی، حمیدرضا؛ و رجبی، فاطمه. (1396). بهشت ثانی و کوچه آراسته از خرمی، شکل و جایگاه خیابان(ها) در جعفرآباد و قزوین صفوی. مطالعات معماری ایران. 6 (2)، 41-65.
جیحانی، حمیدرضا؛ و رضایی‌پور، مریم. (1396). منظر باغ: سیر تحول، نقش شهری و اصول شکل‌گیری. تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
دادخواه، علی؛ ممتحن، مهدی؛ صراف مأموری، مریم. (1403). بازشناسی کوشک قجری باغ فین براساس نوآوری در فضاسازی معماری و نقوش تزیینی. مطالعات معماری ایران. 13 (2)، 65-83.
دانایی‌نیا، احمد. بهار و تابستان (1395). بازشناسی الگوی معماری باغ‌عمارت فرح‌آباد مبتنی‌بر مطالعات تطبیقی باغ‌عمارت‌های هم‌جوار. پژوهش‌نامه‌ی کاشان. 9 (1)، 32-57.
رضایی‌پور، مریم؛ فرزاد بهتاش، محمدرضا؛ صباغی، حمیدرضا؛ و انیسی، علیرضا. (1403). مبانی حفاظت از سکونتگاه‌های مرتبط با باغ‌های تاریخی در بیرجند. مطالعات معماری ایران. 13 (2)، 127-158.
راعی، حسین. (1396). یادداشت‌هایی از آثار تاریخی ایران2 (نیاسرنامه). تهران: انتشارات ایران‌نگار با همکاری معاونت میراث‌فرهنگی سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری.
راعی، حسین. (1395). در جستجوی مزارع مسکون اربابی دورۀ قاجار در نیاسر. پژوهش‌نامه‌ی کاشان. 9(1)، 110-131.
راعی، حسین. (1399). نظام‌ شکل‌دهنده در معماری مزارع تاریخی با نگاه به مزارع طرازآباد، گَوَرت و نهچیر. معماری اقلیم گرم و خشک. 8 (11)، 76-49.
راعی، حسین. (1400 الف). قابلیت‌های پنهان در مزارع مسکون تاریخی نیاسر. معماری و شهرسازی ایران. 12 (1)، 157-174.
راعی، حسین. (1400 ب). تحلیل کالبدی مزارع تاریخی پیرامون کاشان با نگاه به مزرعه مسکون بالاعباس‌آباد. کاشان‌شناسی. 14 (2)، 48-25.
کلانتر ضرابی، عبدالرحیم (سهیل کاشانی). (1378). تاریخ کاشان. به کوشش ایرج افشار. تهران: انتشارات امیرکبیر.
محلوجی، حسین. (1393). دانشنامه کاشان، کاشانیان نامدار به روایت آلبومخانه کاخ گلستان. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ کاشان.
محمدمرادی، اصغر؛ صالحی کاخکی، احمد؛ و راعی، حسین. (1395). آغازی بر فهم مزارع مسکون تاریخی در یزد. پژوهش‌های معماری اسلامی. 4 (4)، 1-21.
منصوری، کاوه؛ اسداله‌وش، داوود؛ و چاوش نژاد، آیسان. (1401). بازشناسی سازمان فضایی و ساختار کالبدی باغ تاریخی چشمه علی دامغان براساس اسناد دوره قاجار. مطالعات معماری ایران. 11 (2)، 81-110.
نیازمند، احمد؛ و علائی، علی. (1395). بازشناسی شکلی و ساختار کلی باغ کاشانی در راوند کاشان. پژوهش‌نامه کاشان. 9 (1)، 109-86.
نوری شادمهانی، رضا؛ مولودی آرانی، علی؛ و عسگری، سیمین‌دخت. (1395). کاوش اضطراری بنای حوضخانۀ سرکوچه یخچال شهر آران‌وبیدگل. پژوهش‌نامه کاشان. 9 (1)، 132-152.
هروی، قاسم‌بن یوسف ابونصر (ابونصری) (927 با الحاقاتی در 938). ارشادالزراعه (نسخه خطی). کتابخانه مجلس شورای اسلامی. شماره نسخه 232 (شماره بازیابی 5456).
یوسفی، غلامرضا. ۱۴۰۱. گفتگو با پرنیان قلی پور. مزرعه فرح‌آباد، کاشان.