تبیین و ارزیابی سطوح سلسله‌مراتبی و قلاع کانونی قرون میانی اسلامی(قرن 6 تا 8 ه.ق) در قهستان قدیم، شرق ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز ، ایران

2 اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی، ایران

3 استادیار گروه تاریخ و باستان شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، ایران.

چکیده

قهستان به‌دلیل موقعیت سوق‌الجیشی و قرارگیری در مسیرهای ارتباطی، بافتار جغرافیایی کوهستانی، دوری از دستگاه خلافت و منابع معدنی غنی آن همواره در بازۀ زمانی قرون میانی اسلامی مورد توجه گروه‌های مختلف سیاسی-مذهبی مثل فرقۀ اسماعیلیه، بوده است. در این منطقه 48 قلعه از این دوران شناسایی شده که بیشتر آنها روی ارتفاعات و قلۀ کوه‌ها ساخته شده‌اند. ساختار این‌گونه قلعه‌ها بر اساس محدوده و چشم‌انداز جغرافیایی کوه‌ها و قله‌ها شکل گرفته و به نظر می‌رسد که عوامل جغرافیایی در ایجاد این آثار تأثیر داشته است. روش گردآوری اطلاعات این پژوهش، از طریق کتابخانه‌ای بوده و از روش پژوهش توصیفی از نوع پس رویدادی استفاده شده است. هدف از این مقاله تحلیل سطوح سلسله‌مراتبی و مکان مرکزی قلعه‌های قرون میانی اسلامی قهستان، با توجه به عوامل محیطی و جغرافیایی و با استفاده از نرم‌افزار Arc GIS و تحلیل خوشه‌ای از نرم‌افزار SPSS است. در این تحلیل از عوامل محیطی مانند فاصله از منابع آب و جاده‌ها، نوع کاربری اراضی، ارتفاع از سطح دریا، ارتفاع قلعه‌ها از سطح زمین‌های اطراف، محل قرارگیری قلعه‌ها نسبت به درجۀ شیب و جهت، نوع خاک، بارش و نوع اقلیم استفاده شد. با توجه به تحلیل‌های آماری با روش خوشه‌ای چنین مشخص گردید که یک الگوی سه رتبه‌ای با مرکزیت قلعه کل حسن صباح، قلعه کهن دژ نهبندان و کوه قلعه فردوس در میان قلعه‌های این دوران قهستان وجود دارد و متون و منابع تاریخی نیز تا حدودی آن را تائید می‌کنند؛ اما بیشتر قلعه‌های این دوران منطقه در رتبۀ دوم قرار دارند. در نهایت در پایین‌ترین رتبه نیز تنها یک قلعه با نام قلعه زری قرار گرفته است که در واقع این قلعه از نظر موقعیت قرارگیری آن در چشم‌انداز محیطی با دیگر قلعه‌های منطقه متفاوت است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Explanation and Evaluation of the Hierarchical and the focal Castles of the Middle Islamic (6th to 8th century A.H.) in the Old Qohestan, Eastern Iran

نویسندگان [English]

  • Mohsen Heydari 1
  • mohamad Farjami 2
  • hossein sedighian 3
1 Assistant Professor, Department of Archaeology, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran,
2 General Directorate of Cultural Heritage, Tourism and Handicrafts of South Khorasan, Iran
3 Assistant Professor, Department of history and archaeology, Lorestan University. Iran
چکیده [English]

Qohestan has been the focus of the Ismailia sect due to its strategic location and location on the communication routes, mountainous geographical background, distance from the caliphate, and rich mineral resources. In this region, 48 castles are identified from this era, most of which were built on the heights and peaks of the mountains. The structure of such castles is based on the geographic scope and landscape of mountains and ridges, and geographical factors were influential in creating these castles. This article analyzes the hierarchical and the central Place of Ismailia castles according to environmental and geographical factors. In this analysis, environmental factors such as distance from water sources and roads, type of land use, altitude above sea level, the height of castles from the surface of the surrounding land, location of castles concerning the degree of slope and direction, type of soil, precipitation, and type of climate are used. According to the statistical analysis using the Arc Gis and Spss software and cluster method, it is determined that there is a three-ranked pattern with the centrality of the Kal Hassan Sabah Castle, the Kohan Dezh Castle of Nehbandan, and the Ferdous Castle Mount among the Ismailia castles in Qohestan, and the texts and historical sources also confirm it to some extent. Most of the Ismailia castles are in the second rank. The second group is castles, which are less critical regarding geographical features than the first group and are in second place regarding their location in the geographical and environmental landscape. Ismailia castles are much bigger and broader than other castles, and in addition to having purely defensive functions, they also have residential, welfare, and other functions. For this reason, they were built on top of a high peak in Khorasan and the Alborz Mountain range. The third group (lowest rank), which has only one castle named Zari Castle, is ranked third in the cluster analysis because of its small size, low altitude from the sea level, and low height from the surrounding lands. The importance of this castle is because it is located a short distance from the Zari copper mine, and it is one of the ancient mines from which copper and gold were extracte. Perhaps because of gold mining, it was called Zari Castle, and the duty of this castle was to protect the mining and smelting of copper or gold. The patterns of the central place and hierarchy of castles seem to be correctly expressed by statistical analysis because historical sources and texts also confirm a three-rank pattern among castles.

کلیدواژه‌ها [English]

  • History of architecture
  • Middle Islamic period
  • Khorasan. Hierarchy and central place
  • Ismaili castles

مراجع

آردم، محمدحسن. (1391). روابط اسماعیلیان قهستان با حکومت‌های هم‌جوار از قرن 5 تا 8 هجری. پژوهش‌نامه تاریخ. (7)28: 1-20.
ابن­حوقل، محمد بن علی. (1361 ). صوره­الارض، ترجمه جعفر شعار. تهران: انتشارات امیرکبیر.
ابراهیم‌زاده، عیسی و اسمعیل نژاد، مرتضی. (1396). پناهندگان اقلیمی چالش آینده تحولات منطقه‌ای، مطالعه موردی: خراسان جنوبی، نشریه جغرافیا و توسعه، 15(48): 1-18. 22111/gdij.2017.3347
احمدی، زهره؛ دوستان، رضا و مفیدی، عباس. (1394). تحلیل همدیدی گرد و غبار نیمه گرم سال در استان خراسان جنوبی. جغرافیای طبیعی، 8(29): 41-62.
امیرحاجلو، سعید. (1398). تبیین سلسله‌مراتب فضایی و کارکردی سکونتگاه‌های دوران صفوی دشت برخوار اصفهان بر اساس نظریه مکان مرکزی، اولین کنفرانس ملی دوسالانه باستان‌شناسی و تاریخ هنر ایران، ۱۱ و ۱۲ اردیبهشت، بابلسر: 257-276.
بهنام­فر، محمدحسن و ملایی، مصطفی. (1391). جغرافیای تاریخی قهستان (از طاهری تا سلجوقی). پژوهش در تاریخ، 3(2): 5-36.
بهنیا، محمدرضا. (1380). بیرجند نگین کویر. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
بیات، ناصر و اصانلو، علی. (1400). پیامدهای امنیتی - انتظامی خالی از سکنه شدن سکونتگاه‌های روستایی در استان خراسان جنوبی: یک مطالعه دلفی. پژوهش‌های روستایی، 12(1): 6-23. 22059/jrur.2021.316772.1600
بیگی هرچگانی، طیبه؛ هاشمی زرج‌آباد، حسن؛ قربانی، حمیدرضا و بارانی، حسین.(1394). پژوهش‌های آرکئومتالورژی و معدن­کاری کهن در خراسان جنوبی (با تکیه بر بررسی‌های باستان‌شناسی و آزمایشات پتروگرافی)، دومین همایش ملی باستان‌شناسی ایران، آبان ماه 1394، بیرجند: دانشگاه بیرجند.
تقوی، عابد؛ فرزین، سامان؛ کوهستانی اندرزی، حسین و عبداللهی، مهسا.(1396). مؤلفه‌های دفاع غیرعامل در دژ قلعه کوه قائن. پژوهشنامه خراسان بزرگ، 8 (27): 41-54. 1001.1.22516131.1396.7.27.4.1
جعفری، فرشید؛ جعفری، علی و بندانی، معصومه. (1393). تحلیلی بر بافت اجتماعی قهستان از ورود اسلام تا پایان قرن پنجم هجری. پژوهشنامه خراسان بزرگ، 5(14): 9-25. 1001.1.22516131.1393.4.14.1.1
جوزجانی، منهاج سراج.( 1389). طبقات ناصری، ویراستاری عبدالحی حبیبی. جلد 1. تهران: اساطیر.
جوینی، علاءالدین عطاالملک.(1387). تاریخ جهانگشای جوینی. به کوشش احمد خاتمی. چاپ اول تهران: انتشارات نشر علم.
جمعه­پور، محمود؛ بجنوردی، رقیه و فروزانمهر، زینب.(1395). بررسی الگوی سلسله‌مراتب سکونتگاهی در شهرستان ساری و طراحی الگوی فضایی بهینه. دومین کنفرانس سالانه پژوهش‌های معماری. تهران: شهرسازی و مدیریت شهری: 1-25.
حموی، یاقوت بن عبدالله. (1362). گزیده مشترک یاقوت. ترجمه محمد پروین گنابادی. تهران: کتابخانه ابن‌سینا.
دانا، محسن؛ نصرآبادی، علیرضا و شریفان، هادی. (1395). قلعه نهبندان: شواهدی از دورۀ اشکانی در شرق ایران. مطالعات باستان‌شناسی، 8(1): 37-56. https://doi.org/10.22059/jarcs.2016.59491
دفتری، فرهاد. (1385). تاریخ و عقاید اسماعیلیه. ترجمه فریدون بدره‌ای. تهران: انتشارات فرزان روز.
رجبی، نجیب الله. (1384). تاریخ و جغرافیای قاینات (توانمندی‌ها و استراتژی‌های توسعه). تهران: انتشارات شهرآشوب با همکاری زعفران تروند.
رحمانی، محمود. (1393). ارزیابی پتانسیل‌های آسایش اقلیمی استان خراسان جنوبی با روش . علوم جغرافیایی (جغرافیای کاربردی)، 10،(21): 60-69.
رضائی، جمال. (1381). بیرجند نامه بیرجند در آغاز سده چهاردهم خورشیدی. تهران: هیرمند.
زارعی، علی؛ محمودی نسب، علی‌اصغر و فرجامی، محمد.( 1400). پژوهشی بر معماری قلعه کوه آبیز در شهرستان زیرکوه. دومین کنفرانس ملی دوسالانه باستان‌شناسی و تاریخ هنر ایران. بابلسر: دانشگاه بابلسر.
سادسی، سید محمدرضا و الهی زاده، محمدحسن.( 1393). تأثیر جغرافیای اقتصادی قهستان در مناسبات نزاریان و سلجوقیان. پژوهشنامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، 3(1): 88-73.
سروش، محمدرضا؛ نصرآبادی، علی‌رضا و زعفرانلو.( 1386). درآمدی بر مطالعات باستان‌شناسی قلاع اسماعیلیه قهستان. فصلنامه علمی اثر، ۲۸ ( ۴۲ و ۴۳): ۱۱۲-۱۲۸.
سایکس، سر پرسی. (1363). سفرنامه ژنرال سر پرسی سایکس یا ده هزار میل در ایران. ترجمه حسین سعادت نوری. تهران: انتشارات لوحه.
سعید زاده، سید محسن. (1371)، تاریخ قاین. قم: انتشارات فروردین.
صابر، محمد. (1401). قلعه دختر بیدستان: قلعۀ نو شناخته اسماعیلیان در قومس. باستان پژوه، 21(27): 59-73.
صفایى پور، مسعود؛ عبیات، مرتضى و عبیات، مصطفى.( 1396). ارزیابى پهنه‌های مناسب جهت ایجاد پایگاه‌های خدمات اجتماعى روستایى (مطالعه موردى: دهستان لامى اهواز). مطالعات محیطى هفت حصار، 19(6): 97-111.
علایی کاخکی، علی؛ کوهساری، امیرحسین و براتی هراتی، محسن.( 1391). بررسی کانی‌شناسی و زمین‌شناسی اقتصادی کانسار مس قلعه زری بیرجند. همایش بلورشناسی و کانی‌شناسی ایران. دوره 20، 11 و 12 بهمن، اهواز: دانشگاه شهید چمران اهواز: 999-1004.
فرجامی، محمد. (1390). سیستم و ابزار دفاعی در دژهای ایران اسلامی مطالعه موردی: دژهای اسماعیلیه در منطقه قهستان. مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان. 5(3): 107 –
فرجامی، محمد.( 1396). وضعیت اقتصادی اسماعیلیه در عهد سلجوقی و معرفی چند سکه اسماعیلی. تاریخ‌پژوهی، 19( 68): 83- 104.
فرجامی، محمد. ( 1399). دژهای کوهستانی قرون میانی اسلامی در خراسان جنوبی. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری.
فرجامی، محمد و محمودی نسب. (1399). مطالعه قلاع قرون میانی اسلامی خراسان جنوبی؛ مطالعه موردی قلعه کوه فردوس. مجموعه مقاله‌های نخستین همایش دوسالانه بین‌المللی انجمن علمی باستان‌‌شناسی ایران. به کوشش سید مهدی موسوی، شاهین آریامنش، مجید منتظر ظهوری و مرتضی خانی پور. تهران: آریارمنا: 323- 342.
فرجامی، محمد؛ محمودی نسب، علی‌اصغر و انوری مقدم، امیر.(1398). شاه دژ (شهنشاه دژ). چهارمین همایش ملی باستان‌شناسی ایران. بیرجند: دانشگاه بیرجند: 1-22.
فرجامی، محمد و محمودی نسب، علی‌اصغر. ( 1400). شیوه‌های تأمین آب در دژهای قرون میانه دوره اسلامی در قهستان. جامعه باستان‌شناسی ایران، 2: 122 -106.
فرزین، سامان؛ جانفدا، مجتبی؛ حسین، کوهستانی و حاجی‌زاده، محمدامین. (1399). قلعه شاه دژ پیشرو در اصول دفاع غیرعامل دوره اسماعیلیان در قهستان. پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، 26: 185 – 206.22111/jhr.2020.31457.2627
فرقانی، محمد فاروق.( 1385). تاریخ اسماعیلیان قهستان. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
قلی­نژاد، مستنصر و فرجامی محمد. (1401). نقدی بر مقاله قلعه شاه دژ؛ پیشرو در اصول دفاع غیرعامل دوره اسماعیلیان در قهستان (خراسان جنوبی). جامعه باستان‌شناسی ایران، 3 : 195 –
قلی­نژاد، مستنصر. (1401). قلعه رستم خوسف از دریچه باستان‌شناسی و تاریخ. تهران: نشر برسم.
گابریل، آلفونس. (1371). عبور از صحاری ایران، ترجمه فرامرز نجد سمیعی، چاپ اول، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
گاراژیان، عمران.( 1382). نقد بر کارکرد تئوری و مدل مکان مرکزی در باستان‌شناسی و طرح یک روش با استفاده از قوم باستان‌شناسی. گزارش‌های باستان‌شناسی 2. تهران، پژوهشکده باستان‌شناسی: 173-188.
گراوند، مجتبی؛ نظری، داریوش و جعفری، فرشید. (1397). اوضاع اقتصادی ایالت قهستان در قرون نخستین اسلامی. تاریخ اسلام و ایران، 28(40): 149-173. https://doi.org/10.22051/hii.2018.19283.1578
گل­کار حمزیی یزد، حمیدرضا؛ رضایی‌نژاد، محمد و طاووسی، مجتبی. (1395). پهنه‌بندی اقلیمی استان‌ خراسان جنوبی با نرم‌افزار GIS. حفاظت منابع آب و خاک، 6(1): 47-62.
محمودی نسب، علی‌‌اصغر؛ مهرآفرین، رضا و فرجامی، محمد. (1398). تأثیر محیط جغرافیایی و فرهنگ بر شکل‌گیری قلاع اسماعیلی، مطالعه موردی: قلعه کوه زردان شهرستان زیرکوه. فصلنامه مطالعات باستان‌‌شناسی پارسه، 7(3): 77 - 94. doi:10.30699/PJAS.3.7.77
معزی، مریم. (1389). جامعۀ نزاری قهستان از نگاه محتشم ناصرالدین. جستارهای تاریخی، 1(2): 81-94.
مقدسی، ابوعبدالله محمد.( 1361). احسن التقاسیم فی المعرفة الاقالیم. ترجمه علی‌نقی منزوی. ج 2 و 1. تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
مؤمن­زاده، مرتضی؛ خنده، معجزه و شبانی، منصور.( 1385). مروری بر معادن و معدنکاری ایران باستان (2). مجله چشمه، 6: 21-59.
مهجور، فیروز و خالدیان، ستار. (1391). بررسی باستان‌‌شناختی قلاع قهستان. مطالعات باستان‌‌شناسی، 4 (2): 141 – https://doi.org/10.22059/jarcs.2013.32124
ویلی، پیتر. (١٣٨٦ ). آشیانه عقاب (قلعه‌های اسماعیلی در ایران و سوریه). ترجمه دکتر فریدون بدره­ای. چاپ اول. تهران: نشر پژوهش فرزان روز.
هاجسن، مارشال. (1387 ). فرقة اسماعیلیه. ترجمة فریدون بدره­ای. تهران: علمی و فرهنگی.
هاشمی زرج‌آباد، حسن و تقوی، عابد.( 1392). پژوهش‌های باستان‌شناسی معادن کهن در خراسان جنوبی، مطالعه موردی: نو یافته‌های مراکز کهن ذوب فلز شوسف نهبندان. فصلنامه مطالعات فرهنگی-اجتماعی خراسان. 7 (9): 145-170. 22034/fakh.2013.156258
هاشمی زرج‌آباد، حسن؛ بیگی هرچگانی، طیبه؛ زارعی، علی و فرجامی، محمد. ( 1395). پژوهش‌های باستان‌شناسی ذوب فلز در شرق ایران: مطالعه موردی: محوطه مسگران، یکی از کارگاه‌های ذوب فلز در خراسان جنوبی. مجموعه مقالات قهستان در دینه، به کوشش رضا خزاعی و بهرام عنانی. بیرجند: چهار درخت: 97-80.
هاشمی زرج‌آباد، حسن؛ قاسم نژاد، مریم؛ عباس نژاد، رحمت و فرجامی، محمد. (1398). معرفی باستان‌شناختی کارگاه‌های صنعتی کهن ذوب فلز زیرکوه خراسان جنوبی با تکیه بر مطالعات پتروگرافی و XRF. جستارهای باستان‌شناسی ایران پیش از اسلام، 4،(1): 41-52.
همدانی، رشیدالدین فضل‌الله. (1338). جامع التواریخ (بخش نزاریان و فاطمیان). به کوشش بهمن کریمی. تهران: انتشارات اقبال.
هروی، جواد.( 1389). قلاع اسماعیلیه در جنوب خراسان (قلعه کوه قاین). پژوهشنامه تاریخ، 5 (18): 163-179.
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب. (1356 ). البلدان. ترجمه محمد ابراهیم آیتی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ییت، چارلز. (1365). سفرنامه خراسان و سیستان. ترجمه قدرت الله روشنی زعفرانلو و مهرداد رهبری. تهران: انتشارات یزدان.
Brown, S. and Christaller K. (1995). New My Father: Recycling Central Place Theory. Journal of Macro marketing, 15(1):60-72. https://doi.org/10.1177/027614679501500107
Cristoforetti, S. and Sesana, M. (2020). When did the East-Iranian Quhistāni fortresses become “Ismaili” New perspectives for a History of Ismailism. Journal of Asian Civilizations, 43(2): 159 – 200.
Daniels, M.J. (2007) Central place theory and sport tourism impacts, Annals of Tourism Research, 34(2): 332–47. doi: 10.1016/j.annals.2006.09.004.
Davoudi, S. (2003). Polycentric in European Spatial Planning: from an Analytical Tool to a Normative Agenda. European Planning Studies, 11: 979–999. https://doi.org/10.1080/0965431032000146169.
Duffy, P. R. (2015). Site size hierarchy in middle- range societies. Journal of Anthropological Archaeology, 37 (l): 85-99. https://doi.org/10.1016/j.jaa.2014.12.001.
Gamble, C. (2001). Archaeology: The Basic, London: Taylor & Francis e- Library.
Grant, J., Gorin, S. and Fleming, N. (2002). The Archaeology Course book, London: Routledge.
Hallier, U. W. (1973). Qal’eh Zari, ein prä-islamishes Fort in Ostpersien. AMI, 7: 189-197.
Harrower, M. J., Mazzariello, J.C., D’Andrea, A.C., Nathan, S., Taddesse, M. H., Dumitru, I. A., Priebe, E. C., Zerue, K., Park, Y. and Gebreegziabher, G. (2023). Aksumite Settlement Patterns: Site Size Hierarchies and Spatial Clustering. Journal of Archaeological Research, 31: 103–146. DOI:10.1007/s10814-021-09172-2.
Kleiss, W. (1977). Burganlagen und befestigungen in Iran. AMI, 10: 23 – 52.
Kloosterman, R. C. and Musterd, S. (2001). The Polycentric Urban Region: Towards a Research Agenda. Urban Studies, 38(4):623-633.
Meyer, I. R. and Huggett, R. J., (1978). Settlements (Geography: Theory in Practice Book One). London: Harper & Row, Publishers.
Minc, L. D. (2006) monitoring regional market systems in prehistory: Models, methods, and metrics. Journal of Anthropological Archaeology, 25: 82–116.
Miro Oscar Mascarilla, Yegorov. Y. (2005). Modeling Functional Area and Communiting Flows. Cuadernos de E conomia, 28: 27-44.
Nakoinz, O. (2012). Models of Centrality, Etiopi. Journal of Ancient Studies, 3: 217– 223.
Ndonky, A., Ndour, M., Ndiaye, I., Lalou, R. and Sow, P. (2022). Hierarchy of Rural Localities in the Niakhar Area (Fatick, Senegal). Journal of Geographic Information System, 14: 221-239.
Nikzad, M. Sedighian, H. & Ahmadi, Kh. (2016). An investigation of ancient mining and metallurgy activities in Khosf county, South Khorasan province, Eastern edge of Lut Desert, Iran; in the Journal Archäologische Mitteilungen aus Iran und Turan. Band 48, pp 59 – 76.
Vionis, A K. and Giorgos P. 2019. Central Place Theory Reloaded and Revised: Political Economy and Landscape Dynamics in the Longue Durée. Land, 8(2): 36, https://doi.org/10.3390/land8020036.
 
معماری اقلیم گرم و خشک

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده
انتشار آنلاین از تاریخ 21 فروردین 1403

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار