بررسی مؤلفه‌های پدافند غیرعامل در سازمان فضایی و کالبدی قلعه تاریخی مورچه‌خورت اصفهان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه تربیت مدرس. تهران. ایران

2 کارشناس‌ارشد معماری از دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

چکیده

مفهوم پدافند غیرعامل، دربردارندة اصولی است که ضمن افزایش توان دفاعی، به کاهش آسیب‌پذیری در برابر بحران‌ها منجر می‌شود. اگرچه امروزه با پیشرفت جوامع و تغییر شکل مخاطرات، مؤلفه‌های پدافند غیرعامل دچار دگرگونی‌هایی شده، اما برخی تدابیری که در ادوار تاریخی برای طراحی شهرها، روستاها و عناصر معماری اندیشیده می‌شد، با مؤلفه‌های امروزیِ پدافند غیرعامل اشتراک‌هایی دارد. قلعه تاریخی مورچه‌خورت نیز به عنوان یک بافت‌ تاریخی پابرجا، امکان مطالعه اصول پدافند غیرعامل در ادوار گذشته را فراهم می‌سازد. پرسش‌ها اینست که مؤلفه‌های پدافند غیرعامل در قلعه تاریخی مورچه‌خورت کدامند؟ این مؤلفه‌ها چگونه در سازمان فضایی و کالبدی قلعه مورچه‌خورت نمود یافته‌اند؟ هدف مقاله، معرفی مؤلفه‌ها و ویژگی‌های پدافند غیرعامل در قلعه تاریخی مورچه‌خورت به عنوان یکی از نمونه‌های شاخص و پابرجا از مجتمع‌های زیستی مرکز ایران و بررسی چگونگی کاربرد این مؤلفه‌ها در طراحی سازمان فضایی و عناصر معماری آن است. داده‌های مرتبط با مبانی پدافند غیرعامل به شیوه اسنادی گردآوری شده و ویژگی‌های معماری قلعه مورچه‌خورت به شیوه میدانی مستندنگاری شده است. این پژوهش به عنوان یک پژوهش کیفی، به شیوه توصیفی ـ تحلیلی به انجام رسیده و تحلیل‌ها برای دو مقولة سازمان فضایی و عناصر معماری به طور جداگانه صورت گرفته است. نتایج نشان می‌دهد سازمان فضایی قلعه تاریخی مورچه‌خورت از عواملی مانند سهولت تأمین نیازهای حیاتی در هنگام مخاطرات، طراحی غیرمتمرکز بافت مسکونی، بافت محصور و تدافعی و فشرده و ایجاد راه‌های گریز تأثیر پذیرفته است. همچنین، گذرها و معابر پیچ‌درپیچ و منتهی به بن‌بست از جمله مصادیقِ اصل فریب در سازمان فضایی قلعه مورچه‌خورت است. از نظر ویژگی‌های عناصر معماری نیز تدابیری مانند دسترسی زاویه‌دار به درون فضاها، اتاقی در بالای ورودی‌ها برای کنترل رفت و آمد، کوچـه‌هـای دردار و بن‌بست، پایین بودن سطح حیاط نسبت به مـعابر اطراف، ایجـاد بازشـو در ارتفــاع بـالا و مقاوم‌سازی بناها از طریق اتصال و همجواری سازه‌ها به منظور کاهش آسیب‌پذیری و حفظ ایمنی ساکنان در قلعه مورچه‌خورت اندیشیده شده است. درون‌گرایی و نماهای ساده در معماری واحدهای قلعه مورچه‌خورت در راستای اصل فریب و ویژگی‌هایی مانند مخفیگاه‌ها، ورودی‌های زاویه‌دار و همرنگ بودن مصالح با محیط در راستای اصل پوشش در عناصر معماری قلعه دیده می‌شود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

An Investigation of the Strategies of passive defense in the Spatial Organization and Architecture Features of the old Mourcheh Khort Citadel

نویسندگان [English]

  • Saeed Amirhajloo 1
  • Basra Saghae 2
1 Assistant Professor, Department of Archaeology, Faculty of Humanities, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran
2 Master in Architecture (M.Arch), Tarbiat Modares University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Passive defense in architecture and urban planning was formed based on the defense strategies of human societies. Passive defense includes principles that increase the defensive power of societies and reduce the vulnerability of humans, buildings, and facilities to crises. Today, the principles of passive defense were changed due to the development of societies and the transformation of dangers. But some of the principles that were conceived in historical periods for the design of cities, villages, and architectural elements have in common with today's principles of passive defense. These principles were also used in the old Mourcheh Khort Citadel. This citadel, as one of the vast and complete historical contexts, makes it possible to study the principles of passive defense in the Islamic period. The questions are: what are the passive defense measures in the old Mourcheh Khort Citadel? How have these measures affected the spatial organization and architectural elements of the Mourcheh Khort Citadel? The purpose of this article is to explain the principles of passive defense in the design of the spatial organization and the architectural elements of the old Mourcheh Khort citadel as one of the most prominent and enduring examples of historical monuments in central Iran. The architectural features of Mourcheh Khort citadel were collected in the archaeological field survey of the citadel in 2009 and 2017 and then, these features were documented. Data related to the principles of passive defense were also obtained through documentary methods. This research as a qualitative research was done in a descriptive-analytical method. Then, data analysis was performed separately for the spatial organization and architectural features. The results show that the spatial organization of the old Mourcheh Khort citadel was influenced by factors such as the ease of meeting vital needs during natural and unnatural hazards, the decentralized design of residential quarters, the enclosed and defensive elements, and the creation of escape routes. winding passages leading to dead ends is an example of the principle of deception in the spatial organization of the citadel. In terms of the characteristics of the architectural elements, some measures were considered, such as angled access to the spaces, a room above the entrances to control the movement of people, gated and dead-end alleys, the lower floor level of the yard, windows, and doors in high elevations, and strengthening of buildings through connection and proximity of structures to reduce vulnerability and maintain the safety of residents in the old Mourcheh Khort citadel. Introversion and simple facades are examples of the principle of deception in architectural features. Also, features such as hiding places, angled entrances, and the same color of the materials with the environment are examples of the covering principles in the architectural features of the old Mourcheh Khort citadel.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Passive Defense
  • Historical Citadel
  • Mourcheh Khort Citadel
  • Spatial Organization

مراجع

- ابن‌رسته، احمد بن عمر. (1365). الاعلاق النفیسه، ترجمه و تعلیق حسین قره­چانلو، تهران: امیرکبیر.
- احمدی، عباسعلی. (1392). مورچه­ خورت نمونه­ای نادر و سالم از فضاها و بافت­های کهن شهری دوره اسلامی. اولین کنفرانس ملی معماری و شهرسازی اسلامی و ترسیم سیمای شهری پایدار با گذر از معماری ایرانی ـ اسلامی و هویت گمشده آن. زاهدان، مرکز علمی ـ کاربردی زاهدان:  https://www.civilica.com/Paper-AUSI01-AUSI01_221.html, 2
- احمدی، عباسعلی. (1388). فضا و جامعه در شهرکهای اقماری اصفهان عصر صفوی: مطالعة موردی مورچه­خورت و قورتان، رسالة دکتری باستان شناسی، به راهنمایی دکتر حسن کریمیان، دانشگاه تهران.
- احمدی، عباسعلی. (1380).  بررسی، معرفی و شناسایی بناهای تاریخی منطقه برخوار اصفهان از دوران صفوی تا پایان دوران قاجار، پایان­نامة کارشناسی­ارشد باستان­شناسی، به راهنمایی دکتر سوسن بیانی، دانشگاه تهران.
- اصغریان جدی، احمد و میرهاشمی، سیداحسان. (1394). دانش بومی پدافند (دفاع) غیرعامل در معماری و شهرسازی دوره­های تاریخی ایران و نمونه­های تکامل یافتة این تجربه­ها. دوفصلنامة دانش­های بومی ایران. سال دوم، شماره 3، 36-1.
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن بن علی. (1367). تاریخ منتظم ناصری، به تصحیح محمداسماعیل رضوانی، جلد 3، تهران: دنیای کتاب.
- امانپور، سعید؛ احمدی، رضا و داوودی منجزی، انیس. (1394). بررسی ملاحظات دفاعی در شهرهای تاریخی ایران، مطالعه موردی بافت قدیم شهر دزفول. فصلنامة پدافند غیرعامل. شماره 24، 14-1.
- امیرحاجلو، سعید و نیستانی، جواد. (1393). پراکندگی، کارکرد و الگوی حاکم بر سازه و تزیین آثار سلجوقیان در برخوار اصفهان. مجله مطالعات تاریخ فرهنگی. انجمن ایرانی تاریخ، دوره 5، شماره 18، 32-1.
- امیرحاجلو، سعید و سارا سقایی. (1392). شبکة راه­های ارتباطی و منازل میان­راهی شمال اصفهان در دوران سلجوقیان. فصلنامة هنر و فن دانشگاه مازندران. شماره 2، 145-125.
- امیرحاجلو، سعید. (1391). بررسی باستان­شناسی مراکز سکونتی دوران سلجوقی تا صفوی در حاشیه شمالی دشت اصفهان، رساله دکتری باستان­شناسی، به راهنمایی دکتر جواد نیستانی، دانشگاه تربیت مدرس.
- امیرحاجلو، سعید؛ سقایی، سارا. (1390). بررسی آثار تاریخی دشت مورچه‌خورت با استناد به متون و منابع مکتوب دوران اسلامی، در: مزدک‌نامه 4: 376-400.
- باستانی، مژده؛ محمدنیای قرایی، فاطمه و سعیدی، ساناز. (1398). برنامه­ریزی فضایی مسکن با رویکرد پدافند غیرعامل (نمونه موردی محله نوغان مشهد). فصلنامه پدافند غیرعامل. شماره 37، 73-85.
- بشارتی، محمدرضا؛ حشمتی، مهدی. (1395). دفاع و امنیت در شهرهای ایرانی ـ اسلامی از منظر پدافند غیرعامل. فصلنامه مدیریت و پژوهش­های دفاعی. سال 15، شماره 82، 59-86. 
- پازوکی طرودی، ناصر. (1376). استحکامات دفاعی در ایران دوره اسلامی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
- پریزادی، طاهر؛ حسینی امینی، حسن و شهریاری، مهدی. (1389). بررسی و تحلیل تمهیدات پدافند غیرعامل در شهر سقز در رویکردی تحلیلی. دوفصلنامة مدیریت شهری. شماره 26، 202-191.
- پوربافرانی، علی. (1399). تحلیلی بر کیفیت ایجاد آسایش حرارتی توسط ساباط‌ها در بافت‌های شهری تاریخی؛ مطالعه موردی ساباط‌های بافت تاریخی نایین. مطالعات طراحی شهری و پژوهش­های شهری. سال سوم، شماره 2، 55-64.
- حسینی، سید بهشید؛ کاملی، محسن. (1394). معیارهای پدافند غیرعامل در طراحی معماری ساختمان­های جمعی شهری. مجله معماری و شهرسازی آرمانشهر. شماره 15، 39-27.
- حشمتی، مهدی؛ موحد، علی؛ بشارتی، محمدرضا. (1395). دفاع و امنیت در شهرهای ایرانی ـ اسلامی از منظر پدافند غیرعامل، فصلنامه مدیریت و پژوهش‌های دفاعی، سال 15، شماره 82، 86-59.
- حناچی، پیروز و آرمان، فهیمه. (1392). شناخت ساختار کالبدی قلعه روستای خوارنق با رویکرد تأثیرپذیری از الگوهای رفتاری. فصلنامه مطالعات معماری ایران. شماره 4، 65 ـ 86.
- رایگانی، ابراهیم و تقوی، عابد. (1393). تحلیل عدم به­کارگیری منطقی مؤلفه­های دفاع غیرعامل در فروپاشی شهر دهدشت در دوران صفویه و قاجار. فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی. شماره 15، 86-79.
- زیاری، نسرین. (1396). تحلیل تیپومورفولوژیک (گونه­ریخت­شناسانه) خانه­های قلعه تاریخی مورچه­خورت اصفهان، پایان­نامه کارشناسی­ارشد، به راهنمایی مجید صالحی­نیا، دانشگاه هنر اصفهان.
- زیاری، نسرین؛ صالحی­نیا، مجید و اسفنجاری کناری، عیسی. (1396). شناخت ساختار کالبدی قلعه مورچه­خورت اصفهان بر مبنای الگوهای رفتاری ساکنین قدیم آن. اولین همایش بین­المللی عمران، معماری و شهر سبز پایدار. همدان،  https://www.civilica.com/Paper-CASGC01-CASGC01_244.html
- سیدی ساروی، مجید. (1391). امکان‌سنجی احیاء ارگ تاریخی مورچه‌خورت، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد مرمت و احیای بناهای تاریخی، به راهنمایی رضا ابوئی، دانشگاه هنر اصفهان.
- سیرو، ماکسیم. (1357). راه­های باستانی ناحیه اصفهان و بناهای وابسته به آنها، مهدی مشایخی، تهران: سازمان ملّی حفاظت آثار باستانی ایران.
- شاردن، ژان. (1374). سفرنامه شاردن، ترجمه اقبال یغمایی، جلد 3، تهران: توس.
- طبسی، محسن و ناصری ازغدی، حسن. (1399). مطالعه تحلیلی شاخصه‌های دفاع غیرعامل در معماری کاروانسراهای عصر صفوی. معماری اقلیم گرم و خشک، سال 8، شماره 11: 305-328.
- کریمی، علیرضا و علیپور سیلاب، جواد. (1392). نگاهی بر مفهوم تاریخی دفاع غیرعامل در عصراسلامی. مطالعات تاریخ اسلام، شماره 18، 116-93.
- ملازاده، کاظم؛ محمدی، مریم. (1385). قلاع و استحکامات نظامی؛ دائره‌المعارف بناهای تاریخی ایران در دوران اسلامی، جلد 6، تهران: انتشارات سوره مهر.
- منوچهری، محمدرضا. (1387).  قلعه تاریخی مورچه­خورت؛ دروازه ورودی به پایتخت کهن ایران، شرکت عمران و مسکن­سازان منطقه مرکزی، تهران: سمیرا.
- موحدی­نیا، جعفر. (1389). اصول و مبانی پدافند غیرعامل، تهران: دانشگاه صنعتی مالک اشتر.
- وفایی، مهدی و هاشمی فشارکی، سیدجواد. (1391). بررسی تدابیر دفاع غیرعامل در شهر زیرزمینی اویی شهر باستانی نوش­آباد کاشان. مجله پدافند غیرعامل. شماره 10، 22-11.
- هنرفر، لطف­الله. (1350). گنجینه آثار تاریخی اصفهان، چاپ دوم، اصفهان: ثقفی.
- هنرفر، لطف‌الله. (1386). اصفهان، چاپ چهارم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
-Alhawasli H, Daneshjoo Kh. (2017). Response Analysis of Residential Contemporary Facades to the Passive Defense Requirements for Explosion Resistance, Case Study: Residential Building Facade in Damascus, Journal of Architectural Engineering Technology, 7(1): 1-6, 10.4172/2168-9717.1000213.
-Amirhajloo S, Neyestani J, Mousavi S M, Khatib Shahidi H. (2012). Analysis of architectural properties of landlord's forts in the Qajar era in the Borkhar plain of Isfahan, Iran, Archives des science, 65(9), 115-128.
-Gheibi S, Nikpour M. (2015). The Strategies of passive defense in architecture of old districts in Kerman city, European Online Journal of Natural and Social Science, Special Issue on new Trends in Architecture, Civil Engineering, and Urban Studies, 3(3), 337-342.
-Mousavi S. H. (2015). The Importance of Passive Defense in National Construction with the Focus on its Significance for Engineers, Current World Environment, 10 (1), 588-593.
-Najafnezhad Asl, S, Mohammadi Moghadam Y, Poormoosavi S M. (2019). The role of passive defense in urban crisis management from urban managers’ perspective, International Journal of Human Capital in Urban Management, 4 (3), 205-212.
-Tabassi M. Naseri Azghandi H. (2020). Recognition of the architecture of Safavid caravanserais from the view of passive defense, The 54th International Conference of the Architectural Science Association (ANZAScA), 26 & 27 November Auckland, New Zealand.
-United States. Bureau of Naval Personnel. (1957). Passive defense. Washington: U.S. Govt. Print. Off.
 
معماری اقلیم گرم و خشک
دوره 9، شماره 13
شهریور 1400
صفحه 217-241

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار