مطالعۀ ساختارشناسی رنگدانه های تزیینی کتیبۀ گچی ایوان بقعۀ سیّدشمس الدّین یزد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

چکیده

گچ از جمله مصالح سنتی در ایران است که در دوره­های تاریخی، به­ویژه در اقلیم گرم­و­خشک، در معماری و آرایه­های معماری به­وفور استفاده شده؛ اوج هنر گچ­بری در دوران اسلامی، سدۀ 7 و 8 ه. ق. است. معمولاً از رنگ جهت بروز جلوۀ هنری و زیبایی، در تکمیل گچ­بری استفاده می­شده است. یکی از بناهای شاخص سدۀ 8 ه. ق. در یزد، بقعۀ سیّد‏شمس­الدّین است. در ایوان بنا کتیبۀ گچی با خط کوفی به صورت مادر و فرزند اجرا شده که زمینۀ این نوشتار با نقوش گیاهی انتزاعی مانند اسلیمی با ظرافت هرچه تمام­تر اجرا شده است. در زمینۀ کتیبه و لابه­لای نقوش، از رنگ آبی، قرمز و سبز استفاده شده است. همچنین لایۀ طلایی رنگ روی آرایه­های گچی قالبی داخل کاسه­های مقرنس غرفۀ جلوی ایوان نیز از آثار باقی­ماندۀ شاخص در بقعۀ سیدشمس­الدّین است. معمولاً جهت بالا بردن کیفیت لایۀ رنگ، ابتدا لایۀ تدارکاتی بر روی گچ (آرایۀ گچی، بستر گچی) اعمال می­شده است. به­دلیل گذر زمان، بخش­های اندکی از این رنگ­ها بر روی کتیبۀ گچی ایوان و همچنین لایۀ طلایی­رنگ کمی بر روی آرایه­های گچی قالبی باقی مانده است. حفاظت از باقی­مانده­های هنر سدۀ هشتم هجری قمری، مستلزم شناخت دقیق اثر از نظر فنی است. در این راستا، مطالعۀ ساختارشناسی رنگدانه­های تزیینی کتیبۀ گچی ایوان و لایۀ طلایی رنگ بر روی آرایه­های گچی قالبی غرفۀ ایوان ضروری به نظر می­رسد. پژوهش پیش رو در تلاش است تا به کمک مطالعات آزمایشگاهی و بررسی علمی به شناخت دقیق رنگدانه­های به­کار رفته در کتیبۀ گچی ایوان و همچنین لایۀ طلایی­­رنگ روی آرایه­های گچی قالبی بر روی مقرنس غرفۀ جلوی ایوان در بقعۀ سیّد‏شمس­الدّین برسد. نتیجۀ پژوهش نشان می­دهد که رنگ آبی استفاده شده در کتیبۀ گچی، رنگدانۀ آبی آزوریت؛ رنگ قرمز، رنگدانۀ شنگرف و رنگ سبز، مالاکیت است؛ پرکنندۀ لایۀ تدارکاتی هانتیت و لایۀ طلایی بر روی آرایه­های گچی قالبی، ورق قلع با پوششی از روغن کمان یا نوعی رزین مانند دامار یا شلاک است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Structural study of pigments on Stucco inscription on the porch of Seyyed Shams-din tomb (Yazd-Iran)

نویسنده [English]

  • yaser hamzavi
Assistant Professor, Department of Conservation and Archaeometry, Faculty of Cultural Materials Conservation, Tabriz Islamic Art University, Tabriz, Iran
چکیده [English]

Abstracts
Gypsum is one of the traditional materials in Iran that has been used extensively in historical periods, especially in hot and dry climates, in architecture and architectural decorations. In the Islamic era the peak of the gypsum stucco decoration is in 13 and 14 centuries AD. Color was used on stucco decoration to express the artistical and aesthetical effect of this art. Tomb of Seyyed Shams-din is one of the famous monument of the 14 century in Yazd. In the porch of the building, a stucco inscription in Kufic script has been executed in the form of mother and child. The background of this inscription has been executed with abstract plant motifs such as Arabesque. Blue, red and green colors have been used in the background of the inscription. Usually, in order to improve the quality of the paint layer, the primary layer was first applied on the plaster. Due to the passing of the time, only a small part of these colors remain. The conservation of the remnants of the art of the 14 century requires an accurate technical knowledge of the work. In this regard, the study of the structure of the pigments on the stucco inscription in porch seems necessary. Therefore, the present study tries to use examination and scientific studies to accurately identify the pigments used on the stucco inscription of the porch and also the golden layer on the molded gypsum arrays on the moqarnas of the arc in front of the porch in Seyyed Shams-din tomb. The results show that the blue pigment used in the stucco inscription is an Azurite; Red is a Vermilion; Green is a malachite; filler or pigment of primary layer is Huntite, and the gold layer on the molded gypsum arrays is a Tin leaf with a resin or oil coating.

کلیدواژه‌ها [English]

  • pigment
  • tomb of Seyyed Shams-din
  • stucco inscription
  • Structural study
  • Yazd

مراجع

- افشار، ایرج. (1374). یادگارهای یزد. چاپ دوم، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- باتر، مسعود. (1389). بررسی ساختار رنگدانه­های نقاشی­های دیواری عصر پارتی در کوه خواجه سیستان. بلورشناسی و کانی شناسی ایران، سال 18، شمارۀ 3: 323-334.
- باقرزادۀ کثیری، مسعود. (1394). شناسایی رنگدانه لاجورد در نگاره­های ایرانی با استفاده از روش­های نشر پرتو ایکس القایی پروتون PIXE و میکروسکوپ نیروی اتمی AFM. علوم و فناوری رنگ، 9: 251-258.
- برکشلی، ماندانا. (1376). رنگ سبز زنگار مراحل تخریب آن در مکتوبات مذهب. مجلۀ اثر، شمارۀ 28: 148-155.
- پازوکی، ناصر و شادمهر، عبدالکریم. (1384). آثار ثبت شدۀ ایران در فهرست آثار ملی. تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور.
- جعفری، جعفربن محمد بن حسن. (قرن 9 ه. ق.). تاریخ یزد. تصحیح ایرج افشار، 1338، طهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- حمزوی، یاسر و وطن­دوست، رسول. (1393). مطالعه و بررسی فنی لایه­های دیوارنگارۀ سقف گنبد بقعۀ سیّد رکن­الدّین یزد. کتاب مجموعه مقالات: برگزیدۀ مقالات اولین و دومین همایش ملی کاربرد تحلیل­های علمی در باستان­سنجی و مرمّت میراث فرهنگی 1391-1392، تبریز، دانشگاه هنر اسلامی تبریز : 309-333.
- خادم­زاده، محمد حسن. (1386). محلات تاریخی شهر یزد. یزد. پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی یزد و سبحان نور.
- خادم­زاده، محمد حسن و اصفهانی­پور، فائزه. (1393). واکاوی تحولات آرایه­های داخلی گنبد در شیوۀ یزد و تأثیرات آن بر سایر بناها در ایران. پژوهش­های باستان­شناسی ایران، دورۀ چهارم، شمارۀ 7: 193-211.
- خان­مرادی، مژگان و نیکنامی، کمال­الدّین. (1396). بررسی ساختار رنگدانه­های بکار رفته در گچبری­های به­دست آمده از محوطۀ قلعه یزدگرد. پژوهش­های باستان­شناسی ایران، دورۀ هفتم، شمارۀ 13: 143-156.
- داداش­زاده، مارال؛ عبدالله خان گرجی، مهناز و وحیدزاده، رضا. (1395). خمیر لاجورد یا آبی مصری؟ بررسی ساختاری و هویت بخشی مجموعه­ای از اشیاء منسوب به خمیر لاجورد در موزۀ ملی ایران. پژوهه باستان­سنجی، سال دوم، شمارۀ دوم: 35-48.
- رضوی­زاده، اعظم سادات. (1399). بررسی ابعاد پایداری کهن­الگوهای معماری گذشته به منظور تداوم در طراحی خانۀ امروز (استخراج احکام طراحی مبتنی بر کهن الگوهای اقلیم گرم و خشک). پژوهش­های معماری اسلامی، سال هشتم، شمارۀ 27: 53-71.
- زارعی، محمد ابراهیم؛ میردهقان اشکذری، سیّدفضل الله و خادم­زاده، محمد حسن. (1395). تزیینات معماری مسکونی دورۀ آل در منطقۀ یزد و جایگاه آن­ها در خانه­های این دوره. مطالعات معماری ایران. سال پنجم، شمارۀ 9: 101-122.
سامانیان، کورس؛ عباسیان، حمیده و عباسی، زهرا. (1396). مطالعۀ فن­شناسی پالت رنگ آثار نقاشی سه­پایه­ای جعفر چهره­نگار در موزۀ مجلس شورای اسلامی. علوم و فناوری رنگ، 11: 121-136.
- سلحشور، فاطمه؛ رادمنش، عطامحمد؛ حمزوی، یاسر و خراسانی، محبوبه. (1398). برابرسازی واژۀ فارسی خماهن با کانی­های آهن­دار شناخته­شدۀ امروزی بر اساس رنگزا بودن این ماده و یافته­هایی از متون ادبی تاریخی فارسی و تهیۀ نمونه­ای از خماهن ماده. پژوهۀ باستان­سنجی، سال 5، شمارۀ 2: 169-183.
- سلحشور، فاطمه و حمزوی، یاسر. (1392). استفاده از رنگدانه­های هنری شنگرف، لاجورد و زنگار در شعر ایرانی بر اساس تذکرۀ عذری بیگدلی، قرن 12 ه.ق.. دانش مرمّت و میراث فرهنگی، سال اول، شمارۀ 2: 46-56.
- شیروانی، مریم. (1398). شناخت رنگدانه­ها در آرایه­های گچی ایوان بیرونی ضلع جنوب غربی گنبد سلطانیه زنجان. پژوهه باستان­سنجی، سال پنجم، شمارۀ اول: 129-142.
- فرهمند بروجنی، حمید؛ عابد اصفهانی، عباس و شیشه­بری، طاهره. (1391). شناخت مواد و فنون دیوارنگارۀ پنج بنای دورۀ ایلخانی شهر یزد. مرمّت و معماری ایران، سال دوم، شمارۀ 4: 97-112.
- قدکیان، سیّد محمد رضا؛ بیگ­زاده شهرکی، حمیدرضا و اولیا، لیلی. (1396). بازخوانی و بازشناسی ساختار و سیر تحول تاریخی محله امامزاده جعفر یزد تا پیش از تغییرات دوران معاصر. معماری اقلیم گرم و خشک، سال پنجم، شماره 5: 51-69.
- کاتب، احمدبن حسین بن علی. (قرن 9 ه.ق.). تاریخ جدید یزد. تصحیح ایرج افشار، چاپ سوم، 1386، تهران: امیرکبیر.
- کریمی، امیرحسین. (1396). کوشش برای ترسیم سیر تحول ساخت رنگدانه­های نقاشی در ایران و تاریخچۀ مطالعات این عرصه. تاریخ علم، دورۀ 15، شمارۀ 2: 233-249.
- کریمی، امیرحسین؛ نصیری مبارکه، مهدی. (1386). بررسی رنگدانۀ سفیداب شیخ و انتساب آن به شیخ بهایی. مرمّت و پژوهش، شمارۀ 3: 73-84.
- کوچکزایی، علیرضا؛ نعمتی بابایلو، علی و دانشپور، لیلا. (1394). شناسایی رنگدانه­های مورد استفاده در تزئین کتیبۀ کاغذی خانۀ انصارین تبریز. علوم و فناوری رنگ، 9: 297-306.
- مستوفی بافقی، محمد مفید. (1090). جامع مفیدی. به کوشش ایرج افشار، 1340، تهران: چاپخانۀ رنگین.
- ندیمی، هادی؛ ابوئی، رضا و مرادی، زینب. (1398). تبیین مفهوم سبک­شناسی معماری با معرفی رویکرد جدید ر سبک­شناسی معماری ایران با انگیزۀ حفاظت معماری. معماری اقلیم گرم و خشک، سال هفتم، شماره 10: 1-28.
- نقیبی، سپیده و باقرزادۀ کثیری، مسعود. (1395). شناسایی رنگ­های به­کار رفته در متون نسخ خطی تاریخی با استفاده از روش­های آنالیز دستگاهی. نخستین سمینار شیمی کاربردی ایران، دانشگاه تبریز، دانشکدۀ شیمی: 1-5.
- ویلبر، دونالد. ن. (1346). معماری اسلامی ایران در دورۀ ایلخانان. عبدالله فریار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- هیل، درک؛ گرابر، اولگ. (1386). معماری و تزیینات اسلامی. ترجمۀ مهرداد وحدتی دانشمند، تهران: علمی و فرهنگی.
- Anisi, Alireza (2009). The Davāzdah Imām Mausoleum at Yazd: A Re-Examination. Iran, Vol. 47: 57-68. Published online: 23 Mar 2017: (https://doi.org/10.1080/05786967.2009.11864759)
- Catarina, Miguel; Pinto, Joana V., Clarke, Mark; Melo, Maria J.(2014). The alchemy of red mercury sulphide: the Production of vermilion for medieval art. Dyes and Pigments, 102: 210-217.
-International Cultural Tourism Charter Managing Tourism at Places of Heritage Significance(1999). Adopted by ICOMOS(International Council on Monuments and Sites).
- Roberts, Andrew p.; Liu, Qingsong; Rowan, Christopher J.; Chang, Liao; Carvallo, Claire; Torrent, Jose; Horng, Chorng-Shern(2006). Characterization of hematite, goethite, greigite and pyrrhotite using first-order reversal curve diagrams. Journal of Geophysical Research, Vol. 111, B12s35: 1-16.
- Shrief, Eissa; Lampakis, Dimitrios; Karapanagiotis, Ioannis; Panayiotou, Costas; Afifi, Hala A.; Abd-el hadi, Mohamed(2017). Investigation of painted stucco in historic buildings of Delta Egypt. Archaeol Anthropol Sci, 9: 727-736.
معماری اقلیم گرم و خشک
دوره 8، شماره 12
اسفند 1399
صفحه 24-42

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار