تحلیل ویژگی‌های معماری و فضایی حمام‌های قاجاری در اقلیم فارس

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 مدرس دانشگاه هنر شیراز، کارشناسی ارشد مرمت، گرایش مرمت بناهای تاریخی

2 دانشجوی دوره ی کارشناسی مهندسی معماری دانشگاه پیام نور اوز، لارستان

3 عضو هیئت‌علمی دانشگاه هنر اسلامی تبریز، دانشکده هنرهای کاربردی

10.29252/smb.5.5.1

چکیده

مسئله­ی نظافت از دیرباز بین ایرانیان حائز اهمیت بوده و با ورود اسلام و وجوب انجام فرایض دینی بر اهمیت آن افزوده‌شده است. در دوره­های تاریخی مختلف شکل و معماری حمام­های ایران دستخوش تغییرات شده است، اما نحوه‌ی استقرار فضایی آن­ها همواره از الگویی ثابت پیروی می­کند. نمونه­های موجود از حمام‌های عمومی استان فارس، اغلب متعلق به دوره­های صفویه، زند و قاجار هستند. پژوهش حاضر در پی­ شناخت الگوی طراحی گرمابه­های  فارس در عصر قاجار است که به‌منظور دستیابی به این هدف به بررسی الگوهای ساختاری، تناسبات و نحوه ارتباطات فضایی آن­ها با یکدیگر و چگونگی ارتباط آن­ها با مسائل اقلیمی پرداخته شده است. در همین راستا اقدام به انجام بررسی میدانی و کتابخانه­ای با تجزیه‌ وتحلیل پلان­های معماری و اجزاء سازنده اصلی از قبیل: بینه، گرمخانه، میاندر و فضاهای خدماتی14 حمام از سراسر استان فارس، نه نمونه در اقلیم گرم و پنج نمونه دیگر در اقلیم سرد گردیده است. در این بررسی­ها به مصالح، تناسبات، تزئینات، فرم و الگوی استقرار و ارتباط فضایی پرداخته‌شده است. نتایج حاصل از این تحقیق نشان می­دهند: 1)فضاهای اصلی اغلب این حمام­ها بر اساس هندسه و فرم هشت‌ضلعی شکل‌گرفته‌اند و مشابهت‌های آن نشان از یکسان بودن سبک آن­ها دارد که احداث فضای چال‌حوض ازجمله اصلی­ترین مشخصات اقلیم گرم و خشک و نیمه مرطوب جنوبی استان است؛2) در هر دو اقلیم گرم و سرد اغلب از مصالح سنگ، آهک و ساروج استفاده شده است؛3) به‌طور میانگین در اقلیم گرم نسبت طول به عرض حمام­ها1/1.67و در اقلیم سرد 1/1.7 است؛ 4) بینه در حمام­های قاجاری سطح استان بزرگ­تر از گرم­خانه است، به‌طور میانگین مساحت فضای بینه و گرم­خانه در اقلیم سرد نسبت به گرم در کل فضای یک حمام بزرگ‌تر است و این در حالی است که مساحت کل حمام­های این اقلیم کوچک‌تر از اقلیم گرم استان هستند؛ ودر نهایت اینکه 5) تزئینات حمام­ها عموماً شامل کاربندی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analysis of the Architectural Features of Qajarian Bathhouses in Fars Province, Iran

نویسندگان [English]

  • Hani Zairi 1
  • Fatemeh Vahidi 2
  • Mehdi Razani 3
1 Lecturer, Art University of Shiraz, M.A in Conservation of Historical Buildings, Shiraz, Fars, Iran
2 M.A., Architecture, Ewaz Branch of Payam Nour University, Larestan, Fars, Iran
3 PhD, Conservation and Restoration of Cultural-Historical Artifacts, Faculty of Applied Arts, Tabriz Islamic Art University, Iran
چکیده [English]

Traditionally Iranian societies have been particularly concerned with their cleanliness. This concern was intensified with their conversion to Islam that made them subject to ritual duties. While the forms and structures of Iranian bathhouses evolved over the long time, their overall spatial arrangement patterns have been almost unaltered. The eldest public bathhouses in Fars Province, Southwest Iran, date back to Zand and Qajar periods. The present study investigates the structural patterns, proportions, and spatial interrelations as well as their correlation with climatic issues in order to explicate the role of regional climate in designing bathhouses in Fars during the Qajar era. Field investigation and library studies were conducted through evaluating the building plans and their major sections including the apodyterium (bineh), tepidarium (garmkhaneh), the passage in between (myiandar), and the service rooms at 14 bathhouses across the province, eight of which were located in warm and very warm and the remaining 5 in cold and moderate zones, paying special attention to their construction materials, proportions, ornaments, forms, and patterns of spatial arrangement as well as spatial, numerical and climatic relations. The results conveyed that: 1) the main spaces feature an octagonal plan as a standard architectural style. Hot, dry and semi-humid climates in the Southern parts of the province also featured a pothole room; 2) In both warm and cold climates, dominant construction materials consisted of stone, plaster, lime, and saruj; 3) The average length-width ratio of the whole bathhouse was estimated to be 1.67-1 in warm and 1.7-1 in cold climates; 4) The apodyterium always exceeds the tepidarium in size throughout the province. While the bathhouses in colder zones are smaller in average, their apodyterium and tepidarium together make a larger portion of the total area of the bathhouse; and 5) Generally speaking, karbandi (ribbed vaults or decorative gypsum lines on the vaults) is the dominant decorative element.

کلیدواژه‌ها [English]

  • bathhouse
  • warm and dry climate
  • spatial arrangement pattern
  • Qajar period
  • Fars province
-      پاپادوپولو، الکساندر. ( 1368). معماری اسلامی. مترجم: حشمت حزنی. تهران: رجاء.
-      پوردیهیمی، شهرام. (1378). ساخت و ساز همساز با اقلیم. مجله صفه. شماره 28، بهار و تابستان.
-      توسلی، محمود. (1361). ساخت شهر و معماری در اقلیم گرم و خشک. تهران: پیام.
-      تهرانی، فرهاد، پورفتح اله، مائد. قاسمی، زهرا. (1392). بررسی تطبیقی نحوه آفرینش فضاهای معماری در آثار نگارگری حمام. نگره. دوره 8.  ش.26، تابستان. 60-71.
-      حاتمی بیگلو، خداکرم. مستمند، رامین. زارع، کرامت الله. (1390). پهنه­­بندی اقلیمی استان فارس.آموزش جغرافیا. دوره. 25، ش4، تابستان.
-      رازجویان، محمود. (1389). آسایش به وسیله معماری همساز با اقلیم. انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
-      زارعی، هانی. (1387). در جستجوی سبک شناسی مجموعه­ حاجی خان در شهر وراوی از توابع شهرستان مهر. مجموعه مقالات همایش علمی پژوهشی هنر ایرانی هویت ملی 1387. به کوشش مهدی رازانی. اصفهان: دانشگاه هنر اصفهان و انتشارات گلدسته: 105-126
-      زارعی، هانی؛ رازانی، مهدی و قزلباش، مهدی. (1395). بازشناسی الگوی طراحی خانه­های تاریخی شیراز در دوره قاجاریه با رویکرد اقلیمی. همدان. پژوهش­های باستان شناسی، زیر چاپ.
-      زارعی، هانی. (1394). معماری خانه های شیراز- دوره قاجاریه. تهران: سمیرا، میراث کتاب.
-      زندیه، مهدی. پروردی نژاد، سمیرا. (1389). توسعه پایدار و مفاهیم آن در معماری مسکونی ایران. مجله مسکن و محیط روستا. بهار و تابستان: 2-21.
-      شاطریان، رضا. (1388). اقلیم و معماری ایران. تهران: سیمای دانش.
-    شیخ بیگلو، رضا. محمدی، جمال. (1389). تحلیل عناصر اقلیمی باد و بارش با تأکید بر طراحی شهری مطالعه موردی شهر اصفهان. جغرافیا و برنامه ریزی محیطی. سال 21، شماره 3: 61-82.
-      قبادیان ، وحید. (1377). بررسی اقلیمی ابنیه سنتی ایران . تهران . دانشگاه تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ.
-      کسمایی، مرتضی. (1387). اقلیم و معماری.اصفهان: نشر خاک. چاپ پنجم.
-      غفاری سده، علی. (1374). بوم شناسی در شهرهای کهن ایران مرکزی. صفه، شماره 19 و 20، پاییز و زمستان.
-      طبسی، محسن. (1386). مطالعه تأثیر اقلیم در طراحی و ساخت گرمابه های ایران. صفه، شماره 44، بهار وتابستان.
-      پژوهشکده مردم شناسی. (1384). مجموعه مقاله های همایش حمام در فرهنگ ایرانی. تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری  و پژوهشکده مردم شناسی
-      مهرابی، رقیه. (1395). شناخت حمام دهباشی شهرستان گراش با هدف باززنده سازی. پایان نامه کارشناسی ارشد. مرمت و احیاء بناها و بافت های تاریخی. دانشگاه آزاد تهران مرکز.
-      مرادی، ساسان. ( 1389). تنظیم شرایط محیطی. تهران: شهیدی.