پیدایش مساجد در یزد؛ بازشناسی معماری مساجد سده های نخستین منطقۀ یزد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، تهران، ایران

چکیده

سیر تاریخی معماری مسجد در یزد را، مانند هر منطقۀ دیگری باید از سده های نخست هجری پی گرفت. در این بازۀ زمانی· آثار معماری اندکی در منطقۀ یزد به جا مانده است و متون تاریخی هم اشارات درخوری در این باره ندارند، از این رو گفتگو دربارۀ این آثار، ازجمله مساجد، گام برداشتن در تاریکی محسوب می شود. در متون جغرافیای تاریخی سدۀ سوم و چهارم هجری از چهار مکان دارای منبر در یزد نام برده شده است. شناخته-شده ترین مساجد سده های نخست هجری· مسجد جامع فهرج در حوالی شهر یزد است، اما دربارۀ دیگر مساجد از این دست کم تر گفتگو شده یا آگاهی و اسنادی چندانی در دسترس نیست. پرسش پژوهش این است که، مساجد نخستین یزد کدامند، چه زمانی بنیاد یافته و از چه الگوی مکانی و معماری برخوردار بوده اند؟ روش پژوهش از گونۀ «تاریخی ـ تحلیلی» است که با استناد به متون معتبر تاریخی، احضار شواهد موجود و تحلیل آن ها پیش خواهد رفت. مقصود این است که به پیدایش گونه بنای مسجد در منطقۀ یزد پرداخته و قواعد حاکم بر معماری این بناها بازشناخته شود. نتیجۀ این پژوهش نشان داد که در شهرها و قرای معتبری که در یزد وجود داشته، با فاصلۀ دست‌کم دو سده از ورود مسلمانان، مساجدی در قامت یک اندام شهری یا روستایی ساخته شد. شواهد مساجد نخستین در کثه (یزد)، فهرج، خویدک، میبد، نایین و ابرکوه وجود دارد این مساجد از گونۀ شبستانی و مبتنی بر جرز و دیوار باربر اند، نه بناهای ستون داری که در دیگر مناطق شناخته می شوند. این بناها که ابعاد بزرگی ندارند، ویژگی های مشترک فضایی و فناوری ساخت دارند و همگی با ساخت مایۀ خشت و گِل بنا شده اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The genesis of mosques in Yazd; Recognizing the architecture of mosques of the first centuries Hijri in Yazd region

نویسنده [English]

  • Zatollah Nikzad
Member of the scientific faculty of the Research Institute of Cultural Heritage and Tourism, Tehran, Iran.
چکیده [English]

The architectural history of the mosque in Yazd, like other regions, should be started from the first centuries of Hijri. There are few buildings left in Yazd region during this period of time, and there are no clear references in this regard in the historical books, so talking about these buildings, including mosques, is considered a step in the dark. In the historical geography texts of the 3rd and 4th centuries of Hijri, four places with pulpits in Yazd are mentioned. The most famous mosques of the first centuries of Hijri are Masjed- e jame Fahraj near Yazd city, but other mosques are less discussed or there are not many documents available. The research question is, which are the first mosques in Yazd, when were they founded and what kind of location and architecture did they have? The research method is of the "historical-analytical" type, which will proceed by referring to authentic historical texts, seeing the available evidence and analyzing them. The aim of the research is to investigate the origin of the mosque in Yazd region and to recognize the architectural rules of these buildings. The result of this research showed that in the old cities and villages that existed in Yazd, at least two centuries aim the arrival of the Muslims, the mosque was built as an urban or rural space and element. There are evidences of the first mosques in Katha (Yazd), Fahraj, Khavidak, Meybod and Nain, and Abarkouh can be added to this list. These mosques are of the nave type and are based on masonry columns and load-bearing walls, not pillared buildings that are known in other regions. These buildings, which are not large in size, have common features of space and construction technology, and they are all built with clay and mudbrick materials.

کلیدواژه‌ها [English]

  • first mosques of Yazd
  • architectural pattern
  • first centuries of Hijri
 ابن­بلخی. 1336/1921. فارس­نامه. تصحیح و تحشیۀ گای لسترنج و رینولد آلن نیکلسون. کمبریج: دارالفنون کمبریج.
ابن حوقل. 1345. صوره الارض. ترجمۀ جعفر شعار. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
اسفنجاری کناری، عیسی. 1385. «شالودۀ کهن شهر میبد». در میبد شهری که هست. به­کوشش عیسی اسفنجاری کناری. تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و پایگاه پژوهشی شهر تاریخی میبد. ص 15-89.
اصطخری، ابواسحق ابراهیم. 1347. مسالک و ممالک. به­کوشش ایرج افشار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
افشار، ایرج. 1348. یادگارهای یزد؛ معرفی ابنیۀ تاریخی و آثار باستانی خاک یزد. ج 1. تهران: انجمن آثار ملی ایران.
افشار، ایرج. 1352. یادگارهای یزد؛ معرفی ابنیۀ تاریخی و آثار باستانی شهر یزد. ج 2. تهران: انجمن آثار ملی ایران.
انیسی، علیرضا. 1389. «مسجد جامع فهرج: ارزیابی مجدد». هویت­شهر، ش 7، ص 15-22.
آیتی، عبدالحسین. 1317. تاریخ یزد. ج 1. یزد: چاپخانۀ گلبهار.
بی­نام. 1361. حدودالعالم من­المشرق و المغرب. به­کوشش منوچهر ستوده. تهران: کتابخانۀ طهوری.
پیرنیا، محمدکریم، 1349. «مسجد جامع فهرج». مجلۀ باستان­شناسی و هنر ایران، ش 5، ص 2-13.
پیرنیا، محمدکریم. 1369. شیوه­های معماری ایرانی. تدوین غلامحسین معماریان. تهران: مؤسسۀ نشر هنر اسلامی بنیاد مستضعفان و جانبازان.
پیرنیا، محمدکریم. 1369. آشنایی با معماری اسلامی ایران، ساختمان­های درون­شهری و برون­شهری. تدوین غلامحسین معماریان. چاپ سوم، تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران.
پویا، سیدعبدالعظیم. 1375. سیمای باستانی شهر میبد ؛ بررسی تاریخی سازواره و ساخت یک شهر کویری. میبد: دانشگاه آزاد اسلامی.
پویا، سیدعبدالعظیم. 1395. سیمای باستانی شهر میبد؛ بررسی تاریخی سازواره و ساخت یک شهر کویری. چاپ دوم، میبد: دانشگاه آیت­الله حائری میبد.
جعفری، جعفربن محمد­بن حسن. 1343. تاریخ یزد. به­کوشش ایرج افشار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
جیحانی، ابوالقاسم­بن احمد. 1368. اشکال­العالم. ترجمۀ علی­بن عبدالسلام کاتب. مقدمه و تصحیح فیروز منصوری. مشهد: آستان قدس رضوی و شرکت به­نشر.
خادم­زاده، محمدحسن. 1384. مساجد تاریخی شهر یزد. تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی یزد.
خادم­زاده، محمدحسن. 1386. محلات تاریخی شهر یزد. تهران: سبحان نور و پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی یزد.
رحیم­زاده پریسا و زهرا اهری. بهار و تابستان 1399. «دروازه در سده­های نخست اسلامی ایران». مطالعات معماری ایران، ش 17، ص 77-96.
سلطان­زاده، حسین. 1374. نائین شهر هزاره­های تاریخی. تهران: دفتر پژوهش­های فرهنگی.
شکوهی، مهرداد 1367. «مسجد جامع فهرج: یادگاری کهن». برگردان حب­علی موجانی، مجلۀ باستان­شناسی و تاریخ، سال نخست، ش 1، ص 16-23.
شکوهی، مهرداد. 1370. «تبدیل دو آتشکده به مسجد در ابرقو و عقدا». برگردان ناصر نوروززادۀ چگینی، مجلۀ باستان­شناسی و تاریخ، سال پنجم، ش 2، ص 60-70.
فلاری، اس. 1372. «مسجد نایین». برگردان کلود کرباسی. مجلۀ اثر، ش 22 و 23، ص 151-167.
قوچانی، عبدالله و باقر شیرازی. 1375. «کتیبه­های تاریخی مجموعۀ نطنز و مسجد جامع نایین». مجلۀ اثر، ش 26 و 27، ص 122-142.
کاتب، احمدبن حسین بن علی. 2537. تاریخ جدید یزد. به­کوشش ایرج افشار. تهران: امیرکبیر.
گُدار، آندره و دیگران. 1385. آثار ایران. برگردان ابوالحسن سرومقدم. ج 3، چاپ چهارم، مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی آستان قدس رضوی.
لسترنج، گای. 1377. جغرافیای تاریخی سرزمین­های خلافت شرقی. برگردان محمود عرفان. چاپ سوم، تهران: علمی و فرهنگی.
مستوفی بافقی، محمدمفید. 1385. جامع مفیدی. به­کوشش ایرج افشار. تهران: اساطیر.
مقدسی، ابوعبدالله محمدبن احمد. 1361. احسن­التقاسیم فی معرفه­الأقالیم. ترجمۀ علی­نقی وزیری. تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
موسوی حاجی، سیدرسول و زهیر واثق­عباسی و اسدالله جودکی عزیزی،. پاییز 1394. «پژوهشی در سیمای شهر یزد در سده­های نخستین دورۀ اسلامی». پژوهش­های تاریخی، ش 27، ص 39-56.
مهندسان مشاور هنرسرای معماری یزد. 1388. مطالعه و مستندسازی مسجد جامع خویدک. یزد: اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد (منتشر نشده).
نایینی، محمدجعفر بن محمد حسین. 1353. جامع جعفری. به­کوشش ایرج افشار. تهران: انجمن آثار ملی ایران.
نرشخی، ابوبکر محمدبن جعفر. 1317. تاریخ بخارا. ترجمۀ ابونصر احمدبن محمدبن نصر­القُباوی، تلخیص محمدبن زُفربن عمر، تصحیح مدرس رضوی. تهران: کتابفروشی سنایی.
نیک­زاد، ذات­الله. 1385. «مجموعۀ کهن مسجد جمعۀ میبد». در میبد شهری که هست. به­کوشش عیسی اسفنجاری کناری. تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و پایگاه پژوهشی شهر تاریخی میبد. ص 91-132.
نیک­نهاد، مرضیه. 1397. «مسجد جامع نایین: مناقشه در تاریخ­گذاری». در مجموعۀ هنر و تمدن اسلامی، معماری 1. زیرنظر مهرداد قیومی بیدهندی.تهران: سمت. ص 255-275.
وزیری کرمانی، احمدعلی­خان. 1340. تاریخ کرمان (سالاریه). تصحیح، تحشیه و مقدمۀ محمدابراهیم باستانی پاریزی. تهران: دانشگاه تهران.
Alfieri, Bianca M. 1977. «La MoscheaGami Di Fahrag», Studi Iranici, Rom.
Esfanjary Eisa, 2017, Persian Historic Urban Landscapes, Interperting and Managing Maibud Over 6000 Years, Edinburgh: University Press.
Finster, B. 1994. Frühe Iranische Moscheenvom Beginn des Islam biszur Zeit Salguqischer Herrschaft, Berlin.
Galdieri, E. 1973. Esfahan: Masgid – I Guma, vol 2, IsMEO, Roma.
Holakooei, Parviz and Amir-Hossein Karimy, “Early Islamic pigments used at the Masjid-I Jame of Fahraj, Iran: a possible use of black plattnerite”, Journal of Archaeological Science, 2015. P 217-227.
Siroux, Maxime. 1947. “La Masjid – E- Djum’a De Yezd”. Bulietin De L’institut Francais D’archeologie Orientale (BIFAO), vol 44, p 119-175.