شناخت مقبرۀ اَبَش خاتون (خاتون قیامت) شیراز و معماری آن بر اساس مستندات تاریخی و شواهد موجود

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه معماری داخلی دانشگاه هنر شیراز، شیراز، ایران

چکیده

مقبرۀ «اَبَش خاتون» یا «خاتون قیامت» بخشی از میراث معماریِ کمتر شناخته‌شدۀ شیراز است که انتساب آن به اتابک اَبَش محل اختلاف است و به سبب تخریب‌های گستردۀ سدۀ اخیر بخش اندکی از آن برجای مانده است. هدف پژوهش کنونی دستیابی به روایتی از این بنا و محوطۀ آن مبتنی‌بر ارزیابی فرضیه‌های موجود و سپس بازسازی تصویری این عمارت است و می‌کوشد به این پرسش‌ها پاسخ دهد که پیشینۀ عمارت چیست و نقش والیان و حامیان زن در شکل‌گیری و شکوفایی آن، چه بوده است؟ شواهد تصویری موجود از این بنا چه ویژگی‌هایی را آشکار می‌سازند؟ و معماری، هندسۀ بنا و تزئینات آن چگونه است؟ روش پژوهش «تفسیری-تاریخی» است. نتایج نشان می‌دهند که این محوطه در روزگار دیلمیان (سدۀ 4ق)، شکل اولیۀ خود را به عنوان «مشهد اُمّ‌کلثوم» یافته و در عصر سلجوقی رونق گرفته است. بیشترین سهم در شکوفایی این محوطه در نیمۀ نخست سدۀ 7ق است که به «قبرستان آل‌سُلغُر» بدل گردید. اتابک اَبَش، رباطی به نام خود ساخت و بعدها کردوچین عمارتی تازه بساخت یا جسد اَبَش خاتون را به همان رباط بازگرداند. مطالعۀ مستندات موجود به‌ویژه عکس‌ها و نقشه‌ها نشان می‌دهند که از سدۀ 12 تا 14ق، همواره این بنا به «خاتون قیامت» شهره بوده است. هرچند تزئینات آن کاشی معرق است ولی پلان مربع‌شکل و نمای متقارن آن به‌گونه‌ای است که «نسبت ارتفاع به عرض» و «بلندی گنبد خارجی» همگی یاد‌آور الگوی ساخت مقبره‌های برجی روزگار ایلخانی هستند که شاید با مرمت‌های پی‌در‌پی در اوایل عصر صفوی شکل نهایی کنونی خود را یافته باشد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Studying the Abash Khatūn (Khatūn Qīyamat) tomb in Shīrāz and its architecture by historical documents and existing evidence

نویسنده [English]

  • Ali Asadpour
Associate Professor, Interior Architecture Deportment, Shiraz University of Arts, Shiraz , Iran
چکیده [English]

The tomb of "Abash Khatūn" or "Khatūn-e Qīyamat" is part of the lesser-known architectural heritage of Shīrāz, which its attribution to Attābak Abash is a point of dispute, and due to the extensive destructions of the last century, a small part of it is left. The importance of this research is that this mansion is one of the few buildings that have remained in Shīrāz from the Safavid era or before. For this reason, the study of architecture and its decorations can clarify at least a part of the Safavid heritage. The aim of the current research is to obtain a narrative of this building and its surroundings based on the evaluation of existing hypotheses and to prepare the visual reconstruction of this building. This research tries to answer these questions: what is the background of the building and what was the role of the governors and women supporters in its formation and prosperity? What features do the available visual evidence of this building reveal? And how is the architecture, geometry of the building and its decorations? The research method is "interpretive-historical". The results show that this field found its initial form as "Mashad Umm Kolsūm" in the days of Dilmian (11th) and flourished in the Seljuk era. The greatest contribution to the prosperity of this field is in the first half of the 14th century when it became "Al-Solghor Cemetery". Attābak Abash built a rabat named after himself and later Kurduchin built a new mansion or returned Abash Khatūn's body to the same rabat. Studying the available documents, especially the photos and maps, show that from the 19th to the 21th centuries, this building has always been known as the "Khatūn Qīyamat". The building has symmetrical geometry in plan; depth of the north-west and southeast sides of the arches are more than the other two sides. This issue is evident both in the remains of the walls and in historical photos. Any comment about the tomb entrance will be wrong. However, it can only be assumed that the entrance of the building on the northwest side was one of the weakest parts of the building because its wall was the most destroyed over time. Probably, the final height of the building was about 22 meters and the interior of the dome was decorated with simple applications that have not been left. The exterior decorations of the building are limited to simple brickwork and mosaic tiles. The most important decoration of the building and its only remaining inscription is an inscription in the Thuluth without date and author's name, which includes up to the middle of the 10th verse of Surah Fath of the Qur'an. Although it is decorated with mosaic tiles, its square plan and symmetrical view are such that the "ratio of height to width" and "the height of the external dome" all reminiscent of the construction pattern of the tower tombs of the Ilkhanid period, which perhaps got their current form with successive restorations in the early Safavid era.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Safavid
  • Attābak Abash
  • Umm Kolsūm
  • Khatūn Qīyamat
  • tomb tower
افسر، کرامت‌اله. (1353). تاریخ بافت قدیمی شیراز. تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
ـ اِگل، دنیز. (1401). سیطرۀ ایلخانان بر فارس: کارگزاران مغول و بزرگان ایرانی. ترجمۀ زهرا فلاح شاهرودی. تهران: مؤسسۀ آبی پارسی و انتشارات پل فیروزه.
ـ امداد، حسن. (1339). راهنمای آثار تاریخی فارس. شیراز: چاپ هنرستان.
ـ بازورث، کلیفورد امودند. (1390). اتابکان فارس: سلجوقیان. سلجوقیان، ترجمه و تدوین: یعقوب آژند، 254-257. تهران: انتشارات مولی.
ـ بهروزی، علی‌نقی. (1347). بناهای تاریخی و آثار هنری جلگه شیراز. چ 2. شیراز: انتشارات ادارۀ کل فرهنگ و هنر استان فارس.
ـ جنید شیرازی، معین‌الدین ابوالقاسم. (1364). تذکرۀ هزار مزار (ترجمۀ شدالازار (مزارات شیراز)) به قلم عیسی بن جنید شیرازی، تصحیح و تحشیه: نورانی وصال. شیراز: انتشارات کتابخانۀ احمدی شیراز.
ـ حسینی‌فسائی، میرزاحسن. (1378). فارسنامۀ ناصری. ج 2، تصحیح و تحشیه: منصور رستگار فسائی. تهران: موسسۀ انتشارات امیرکبیر.
ـ زرکوب شیرازی، ابوالعباس معین‌الدین احمدبن شهاب‌الدین ابی‌الخیر. (1390). شیرازنامه، تصحیح و توضیح: اکبر نحوی. شیراز: مؤسسۀ فرهنگی و پژوهشی دانشنامۀ فارس.
ـ سامی، علی. (1337). شیراز، شهر سعدی و حافظ شهر گل و بلبل. شیراز: چاپ موسوی.
ـ شاه‌بلخی، محمّد بن خاوند. (1373). روضه الصفا، تهذیب و تلخیص: عباس زریاب. ج 4. تهران: انتشارات علمی.
ـ فرصت‌شیرازی، محمّد نصیر. (1377). آثار عجم. ج 2. تصحیح و تحشیه: منصور رستگار فسائی. تهران: موسسۀ انتشارات امیرکبیر.
ـ قزوینی، محمّد بن عبدالوهاب بن عبدالعلی. (1363). یادداشت‌های قزوینی. ج1 و 2. به کوشش ایرج افشار. تهران: انتشارات علمی.
آیتی، عبدالمحمّد. (1346). تحریر تاریخ وَصّاف، اثر شرف‌الدین عبدالله فضل‌الله شیرازی. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
ـ گروت، لیندا، و وانگ، دیوید. (1384). روش‌های تحقیق در معماری. ترجمه: علیرضا عینی‌فر. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ـ معماریان، غلامحسین. (1397). معماری ایرانی؛ نیارش. تدوین: هادی صفایی‌پور. تهران: انتشارات گلجام.
ـ مهراز، رحمت‌الله. (1348). بزرگان شیراز. تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
ـ مهریار، محمّد، فتح‌الله‌یف، شامیل، فخاری‌تهرانی، فرهاد، و قدیری، بهرام. (1378). اسناد تصویری شهرهای تاریخی ایرانی دورۀ قاجار. تهران: دانشگاه شهید بهشتی و سازمان میراث فرهنگی کشور.
ـ میرزا‌ابوالقاسمی، محمدصادق. (1387). کتیبه‌های یادمانی فارس؛ بناهای قرن هفتم تا دهم هجری. تهران: انتشارات فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران.
ـ نحوی، اکبر. (1390)، تحشیۀ کتاب شیرازنامه، ابوالعباس معین‌الدین احمدبن شهاب‌الدین ابی‌الخیر زرکوب شیرازی. شیراز: مؤسسۀ فرهنگی و پژوهشی دانشنامۀ فارس.
ـ ویلبر، ن. دونالد. (1387). مسجد عتیق شیراز. تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران.
ـ ویلبر، ن. دونالد. (1393). معماری اسلامی ایران در دورۀ ایلخانان. ترجمه: عبدالله فریار. چ3. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
ـ همام‌الدین حسینی، غیاث الدین (خواند امیر). (1380). تاریخ حبیب‌السیر فی اخبار افراد بشر. تصحیح: محمّد دبیر سیاقی. ج 4. چ4. تهران: انتشارات خیام.
- Bydawi, Qadi Nasir-ud-Din. (1930). Nixam-Ut-Tawarikh (A General History of Iran). Hydarabab-Deccan: Tarikh Press.
- Byron, Robert. (1937). The road to Oxiana. Great Britain: R. & R. Clark.
- Chardin, Jean. 1735. Voyages du chevalier Chardin en Perse, et autres lieux de l'Orient… Contenant une Description particuliere d'Ispahan; & amp; la Relation des deux Voyages de l'Auteur, D'Ispahan à Bander-Abassi. Amsterdam: De la Compagnie. http://resolver.sub.uni-goettingen.de/purl?PPN688540732. (accessed 27 December 2022).
- Ebay. Antique Print-Topography-View of the city of Shiraz in Iran-De Bruyn-1711. https://www.ebay.de/itm/374465652410. (accessed February 3, 2023)
- Fine Arts Library, Harvard College Library Copyright: Conway Library, Courtauld Institute of Art.  https://archnet.org/collections/18/media_contents/40207. (accessed January 26, 2023).
- General Research Division, The New York Public Library. Chiraz. Plan topographique. - Vue et détails de la ruine Takht-Mader-i-Souleiman. New York Public Library Digital Collections. https://digitalcollections.nypl.org/items/510d47e2-8f98-a3d9-e040-e00a18064a99. (accessed January 13, 2023).
- Niebuhr, Carsten. (1778).  Reisebeschreibung nach Arabien und andern umliegenden Ländern. Volume 2. Copenhagen: Möller.
- Smithsonian Institute, Ernst Herzfeld Papers. FSA.A.06. Freer Gallery of Art and Arthur M. Sackler Gallery Archives. Gift of Ernst Herzfeld, 1946. https://collections.si.edu/search/results.htm?q=record_ID=FSA.A.06_ref28319&repo=DPLA. (accessed January 26, 2023).