تأثیر سیاست‌های آموزشی بر کالبد معماری مدارس دورة اسلامی نمونه موردی: مدارس دورة تیموری و صفوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار معماری، دانشگاه قم، قم، ایران

2 دانشجوی کارشناسی ارشد، موسسه آموزش عالی جهاد دانشگاهی خوزستان، اهواز. ایران

چکیده

تعلیم و تربیت از دیر باز در ایران جایگاه ویژه‌ای داشته است؛ و بنا به شرایط فرهنگی و هنری، اجتماعی و سیاسی هر دورة تاریخی، نمود و ظهور خاص خود را پیدا کرده است. با تغییر دوره های تاریخی و با پیشرفت فنون معماری و تغییر شیوه‌های معماری، تغییرات کالبدی در مدارس دوره‌های تاریخی رخ داد. رویکرد آموزشی در هر دوره به نظام آموزشی و فضاهای متناسب با آن در ارتباط است. در واقع چگونگی تأثیر سیاست‌های نظام آموزشی بر عناصر معماری مدارس تیموری و صفوی مسأله این تحقیق است. لذا، پرسش اصلی پژوهش به دنبال پاسخ به این سوال است که سیاست‌های آموزشی تیموری و صفوی چه تأثیری بر عناصر کالبدی معماری مدارس این دو دوره داشته است.
روش گردآوری اطلاعات پژوهش، به لحاظ نوع نتایج توصیفی-تحلیلی و به لحاظ رهیافت تاریخی-تفسیری است که به شیوه تحلیل گونه‌شناختی و با شیوه گردآوری داده کتابخانه‌ای (اسنادی) و با ابزار نقشه‌خوانی، سندخوانی و فیش‌برداری انجام شده است. معماری مدارس منتخب این دو دوره از منظر کالبدی بررسی شد تا روند تحولات مدارس صفوی پس از دورة تیموری مشخص شود.
یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که میزان پشتیبانی مالی بانیان بر ابعاد و اندازه‌ها و بسیاری از عوامل دیگر مانند شیوه ساخت مدارس تأثیر بسزایی داشته‌است. مفهوم آموزش در هردوره با توجه به سیاست‌های حاکم در کشور تغییراتی داشته که این تغییرات بر سیاست آموزشی و مفهوم مدارس و در نتیجه در کالبد و معماری مدارس تیموری و صفوی اثر گذاشته است؛از جمله تأثیرات سیاست‌های آموزشی بر کالبد مدارس دوره تیموری می‌توان به گسترش ابعاد مدارس، کیفیت حجره‌ها و مدرس‌ها، تأمین محل اقامت طلاب، تغییرات دستگاه ورودی اشاره کرد. این مسئله در دورة صفوی به دلیل عمومی‌تر شدن رویکرد مدارس تأثیر دوچندان داشت و ابعاد و کیفیت فضایی مدارس را متأثر کرد. عمده‌ترین دگرگونی‌‌ها در دو دوره، پاسخ به تأمین فضای اقامتی، آموزشی و نیایشی مطلوب‌تر بوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Impact of Educational Policies on the Islamic Schools Architecture. Case Study: Timurid and Safavid eras

نویسندگان [English]

  • Hamed Hayaty 1
  • Mahsa Behdarvand 2
1 Assistant professor of architecture, University of Qom, Qom, Iran
2 MA student, ACECR Institute for Higher Education, Ahvaz, Iran
چکیده [English]

Education has been a huge part of Iranian history and it has changed due to cultural and artistic, social, and political conditions during every historical period. Every change of historical periods and every development of architectural techniques and methods followed up with physical changes in historical schools. This proves that any educational approach in each era is related to the educational system. How the policies of the educational system affect the architectural elements of Timurid and Safavid schools is the issue of this research and the main question is: what kind of effect did the Timurid and Safavid educational policies had on the architectural physical elements of schools in these two eras? The method of data collection is research in terms of the type of descriptive-analytical results and in terms of historical-interpretive approach, which is done by typological analysis method and by library data collection method (documentary) and by mapping, document reading, and receipt-taking tools done. In order to determine the evolution of Safavid schools after the Timurid period, an architectural physical examination was done on the case studies.
Evidence shows that the amount of financial support of the school founders has had a great impact on the school dimensions, quality, and many other factors such as the architectural building method. The concept of education was influenced by Iran’s politics at different eras. This is one of the main reasons why educational policy and school’s concept were changed in different periods. These physical changes were impacting different aspects and elements of schools. Such as dimensions, Madrasa and dorms qualities, paying more attention to students housing, changing the school’s entrance, and more. The Safavid era was known as an era during which fundamental changes had been made in the political and social structures, and as mentioned in the research background, this period was one of the most influential periods in the field of education. in this period, the schools had been changed in order to emphasize the importance of education based on factors such as public education policy, public attention, and the Safavid educational system. So, the construction of schools was increased in this period and such an increase was observed both in number and area. In addition, a greater number of educational and residential spaces with higher quality were formed in the Safavid schools. Comparing to the Timurid era which the super religious policy was ruling the country and almost every school has had a prayer area, dome chamber, or a nave, some of the Safavid schools even did not have had a prayer area at all and only had an educational approach. To sum up, the most common reason for school changes in both periods was to provide a more desirable residential, educational, and prayer space for students.

کلیدواژه‌ها [English]

  • "Education"
  • "Architecture"
  • "Schools"
  • "Timurid"
  • "Safavid"
- ابراهیمی، الهه. (1397). بررسی معماری دوره­ی تیموری (با تاکید بر مساجد و مدارس). فصلنامه رهیافت فرهنگ دینی. 1(4): 137-159.
- الهیاری، فریدون؛ فیاض انوش، ابوالحسن و گودرزی، معصومه. (1394). نهضت توسعه نهادهای آموزشی در دوره تیموری و نقش سلاطین و خواتین در پیشبرد آن. نشریه پژوهش­های تاریخی ایران و اسلام، 9(17)، 19-46.
- امیرخانی، غلام­رضا. (1383). تیموریان. تهران: پژوهش های فرهنگی.
- اوکین، برنارد. (1987). معماری تیموری در خراسان. ترجمة علی آخشینی. (1386). مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی.
- بخشی استاد، موسی­الرضا و رضایی، رمضان. (1393). نقش مدارس عصر صفویه در گسترش تشیع دوازده امامی. نشریه ادیان و عرفان. 47(2)، 215-234.
- بلر، شیلا، و جاناتان ام بلوم. (1995) . هنر و معماری اسلامی. ترجمة اردشیر اشراقی. (1381) . تهران: سروش.
- بمانیان، محمدرضا، مومنی،کورش و سلطان­زاده، حسین. (1392). بررسی تطبیقی ویژگی­های طرح معماری مسجد-مدرسه­های دوره قاجار و دوره صفوی. آرمانشهر. 6 (11): 15-34.
- پیرنیا، محمدکریم. (1384). آشنایی با معماری اسلامی ایران. تهران: نشر سروش دانش.
- تاکستن و دیگران. (1384). تیموریان. ترجمه یعقوب آژند. تهران: مولی.
- حیاتی، حامد و بهداروند، مهسا. (1399). مقایسه تطبیقی چگونگی ارتباط میان فضای آموزشی و نیایشی در مسجد مدرسه های دوره تیموری و صفوی. نشریه فناوری آموزش. ()، -. doi: 10.22061/tej.2021.6685.2433
- حیاتی، حامد؛ رحمت نیا، علی رضا و نصیرپور، مهدی. (1398). گونه شناسی معماری مدارس سنتی با تاکید بر تاثیر سیاست­های آموزشی. فصلنامه باغ نظر. 16(81): 61-82.
- حیاتی، حامد و غلامی، فاطمه. (1398). مفهوم آموزش و تأثیر آن در معماری مسجد مدرسه های دوره قاجار. نشریه علمی- پژوهشی فناوری آموزش. 14(1): 1-20.
- رحمت­نیا، علی­رضا و حیاتی، حامد. (1397). حیات در حیاط خانه های سنتی قاجاریه (نمونه موردی: خانه های سنتی بهبهان). نخستین همایش شهر ایرانی-اسلامی. پژوهشکدۀ فرهنگ و هنر جهاد دانشگاهی، تهران.
- سلطان­زاده، حسین. (1387). مدارس در معماری ایران (دورة اسلامی). زیرنظر محمدیوسف کیانی. تهران: سمت.
- سمیع­آذر، علیرضا. (1376). تاریخ تحولات مدارس در ایران. تهران: سازمان نوسازی توسعه و تجهیز مدارس کشور.
- سمیعی، امیر؛ خدابخشی، سحر و بمانیان، محمد رضا. (1393). بررسی تطبیقی سیر تحول ساختار و نقش مایه­های مدارس دوره­های تیموری و صفوی شهر مشهد. نشریه پژوهش هنر دانشگاه هنر اصفهان، (7): 61-74.
- طباطبایی، محمد حسین. (1363). تفسیر المیزان. ترجم هی محمد باقر موسوی همدانی. تهران: مرکز نشر فرهنگی رجا.
- علاقمند، سپیده.، صالحی، سعید و مظفر، فرهنگ. (1396). مطالعه تطبیقی معماری و محتوای مدارس ایران از دوره سنتی تا نوین. فصلنامه باغ نظر. 14(49)، 5-18.
- فاضل، محمود. (1350). مدارس قدیم مشهد، مدرسه میرزا جعفر. وحید (99): 1773-1777.
- کسایی، نورالله. (1374). مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آنها. تهران: امیرکبیر.
- کیانی، محمد یوسف. (1389). معماری ایران دورة اسلامی. تهران: سمت.
- گدار، آندره. (1992). آثار ایران. ترجمة ابوالحسن سروقد مقدم. (1366). مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی.
- متدین، حشمت­الله و آهنگری، محبوبه. (1395). بازاندیشی در کیفیت ارتباط مدرسه و شهر بر پایه تحلیل اجتماع پذیری مدارس دوره تیموری تا ابتدای قرن چهاردهم. نشریه هنرهای زیبا، 21(4)، 75-86.
- محسنی، منصوره. (1398). روند دگرگونی‌های کالبدی مدارس ایران: از دورۀ سلجوقی تا دورۀ قاجار (از قرن پنجم تا چهاردهم هجری قمری). مجله پژوهش­های معماری اسلامی، 7(1)، 69-88.
- ملازاده، کاظم. (1381). دایره­المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی (مدارس و بناهای مذهبی). تهران: سوره مهر.
- منتظم القائم، اصغر. ( 1383). نقش ایرانیان در بنیان مدارس و دانشگاه های اسلامی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، پرتال جامع علوم انسانی.
- موسوی، سید مرتضی. (1373). مدارس نظامیه، نخستین مراکز آموزش عالی در اسلام. فصلنامه مصباح، (11)، 102-83.
- مهدوی نژاد، محمد جواد.، قاسم پور آبادی، محمد حسین و محمدلوی شبستری، آیسا. (1391). گونه­شناسی مسجد –مدرسه ­های دورة قاجار. فصلنامه مطالعات ایرانی اسلامی. 3(11): 5-15.
- نوائی، عبدالحسین و غفاری­فرد، عباسقلی. (1392). تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره صفویه. تهران: سازمان سمت.
- وثیق، بهزاد و قدر­دان قراملکی، رضا. (1395). مفهوم آموزش و تأثیر آن در معماری مدارس اسلامی (مقایسه­ی تطبیقی مدارس سلجوقی و صفوی). فصلنامه پژوهش های معماری اسلامی. 4(12): 40-58.
- ویلبر، دونالد، گلمبک، لیزا. (1998). معماری تیموری در ایران و توران. ترجمه کرامت‌الله افسر. (1374). تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
- هوشیاری، محمد مهدی.، پورنادری، حسین و فرشته نژاد، سید مرتضی. (1392). گونه ­شناسی مسجد مدرسه در معماری اسلامی ایران بررسی چگونگی ارتباط میان فضای آموزشی و نیایشی. فصلنامه مطالعات معماری ایران. ۱ (۳) :۳۷-۵۴.
- هیلن براند، رابرت. (1994) . معماری اسلامی، ترجمة ایرج اعتصام. (1390) . تهران: سازمان فناوری اطلاعات شهرداری تهران.