تاثیر تفکر اسلامی بر سیر تحول نقش مایه های گیاهی در معماری ایران تا دوره ایلخانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیارگروه معماری، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر، ایران.

چکیده

چکیده
معماری ایرانی و تزئینات وابسته به آن همواره در تداوم و پویایی بوده و سیر تکاملی آن در دوره اسلامی ادامه داشته است. طرح‌های تزئینی بناها که در پیوستگی اجزا با کل ساخته می‌شدند، تنها مایه لذت چشم و مفرح ذهن نبوده، بلکه اغلب مفهومی عمیق برگرفته از تفکرات هر دوره داشتند. بخشی از این تزئینات، نقوش گیاهی هستند که بازه تاریخی گسترده‌ای از حدود هزاره پنجم پیش از میلاد تا دوره‌های بعد را شامل می‌شوند. این نقوش دارای ریشه اساطیری و برگرفته از باورهای اعتقادی مختلف جوامع بودند و از دوران قبل از هخامنشی تا دوره ساسانی، اغلب به صورت واقع‌گرایانه و با جنبه نمادین به کار برده می‌شدند. اما به نظر می‌رسد با رواج و اشاعه دین اسلام این نقوش هم از جنبه صوری و هم مضمون و بار معنایی دچار تحول و تغییر اساسی می‌گردند. هدف از انجام این تحقیق پی بردن به چرایی و چگونگی تاثیر تفکر اسلامی بر سیر تحول نقش‌مایه‌های گیاهی است. لذا در این تحقیق که به روش توصیفی– تحلیلی و تطبیقی انجام شده است و اطلاعات به روش کتابخانه‌ای گردآوری گردیده است، با استدلال منطقی و مقایسه نمونه‌ها این نتیجه حاصل شد که بعد از رواج اسلام در دوران اولیه نقوش گیاهی تقریبا بدون تغییر نسبت به دوره‌های پیشین به کار برده می‌شدند و سپس با منع استفاده از تصاویر ذی روح این رویه تغییر کرده و بعد از آن تحت تاثیر عواملی همچون مباحث کلامی ، نقوش گیاهی به صورت تجریدی در قالب نقوش اسلیمی نمود می‌یابند که نشان از عالم بی‌نشان و سلوک عرفانی هنرمند دارند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Effects of Islamic Thought on the Evolution of Botanical Motifs in Iranian Architecture up until the Ilkhanate Period

نویسنده [English]

  • Asadolah Shafizade
Department of Architecture, Ahar Branch, Islamic Azad University, Ahar, Iran.
چکیده [English]

Abstract:
Iranian Architecture and its ornamentations have enjoyed a steady and dynamic existence, with its evolution continuing to the Islamic Period. Ornamental designs in constructions, formed in association of the parts with the whole,generally are not merely pleasing to the eye and the mind, but are deep concepts originating in the spirit of the age. Some of these ornaments include botanical motifs which date in extensive historical range, from 5th millennium BC to the later ages. Having their roots in mythology and various social beliefs, From pre-Achaemenid to Sassanid period, these motifs were often used realistically and symbolically. However, it appears that the motifs underwent a literal, metaphorical and conceptual changes after the spread of Islam. The goal of this research is to uncover why and in what manner the Islamic thought has influenced the evolution of botanical motifs. So in this descriptive, analytic and comparative research, facilitated through logical conclusions and comparison of samples, concluded that the botanical motifs, after the dawn of Islam, In the early years, were used without change compared to previous period, then appeared with a prohibition on the use of animate motifs, After that, under the influence of factors such as theological topics, plant motifs appear abstractly in the form of Islamic motifs, it adorns various buildings, whose purpose is not only decorative but also these human motifs is guided to the world of imagination and example, which was the source of the art of the mystic artist and the sign of the divine possibilities and the place of mystical meetings.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Botanical motifs
  • Islamic theological
  • mystical topics
  • Immanence
  • Transcendence
ـ آدام، رابرت. (1375). معماری کلاسیک، ترجمه: حسین سلطان زاده، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
ـ اعظمی، زهرا. شیخ الحکمایی، محمدعلی. شیخ الحکمایی، طاهر (1392) مطالعه تطبیقی نقوش گیاهی گچ‌بری کاخ تیسفون با اولین مساجد ایران (مسجد جامع نائین، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع اصفهان). هنرهای زیبا . هنرهای تجسمی (4)، ص 24-15.
ـ اندرلین، ولکمار. (1389). تزئینات ساختمانی، ترجمه: اکرم قیطاسی، تهران: انتشارات سوره مهر.
ـ انصاری، جمال. (1366). گچ‌بری دوران ساسانی و تأثیر آن در هنر اسلامی. فصلنامه هنر. شماره 13.
-انصاری‌نژاد، نازیتا. (1393). سیر تحول نقوش گیاهی در معماری ایران اسلامی (قرن اول تا دهم ه.ق) عتیقه‌چی، نسرین. دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی.
ـ بیادار، هنگامه. توفیقی، پیوند. (1393). نماد‌شناسی محراب در عرفان و هنر اسلامی. مطالعات معنوی. شماره 11و12، ص153-173.
ـ پوپ، آرتور اپهام. (1382). معماری ایران، ترجمه: غلامحسین صوری افشار، تهران: نشر اختران.
ـ پورخالقی چترودی، مه‌دخت. (1380). درخت زندگی و ارزش فرهنگی و نمادین آن در باورها. مطالعات ایرانی، مرکز تحقیقات زبان و فرهنگ ایران. دانشگاه شهید باهنر کرمان ، سال اول شماره1.
ـ پهلوانیان، احمد. (1394). بررسی تشبیه و تنزیه در هنر اسلامی با تکیه بر آراء ابن‌عربی و ملاصدرا در باب خیال. معلمی، حسن. دانشگاه باقرالعلوم.
- تقوی‌نژاد، بهاره. مؤذنی، مریم. (1395). پژوهشی بر آرایه‌های گیاهی و هندسی محراب گچبری مسجد جامع نیریز. نگارینه هنر اسلامی، شماره 11ص76تا86
ـ چهری، محمد اقبال. (1386). پژوهشی در گچ‌بری ساسانی. پایان‌نامه ارشد، زاهدان، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه سیستان و بلوچستان .
ـ حسن‌زاده، سعید. (1390). آجرهای لعاب‌دار قلایچی از دیدگاه تجسمی. نشریه نقش‌مایه. سال 4 ، شماره7، ص71 -80.
ـ حسینی، سیدهاشم. یوسفوند، یونس. میری، فرشاد. (1394). مطالعه تطبیقی نقوش گچ‌بری‌های مکشوفه از شهر تاریخی دره‌شهر با نمونه‌های مسجد جامع نائین. پژوهش هنر دانشگاه اصفهان. سال5 شماره9، ص71-86.
ـ حیدرنتاج، وحید. مقصودی، میترا. (1398). مقایسه تطبیقی مضامین مشترک گیاهان مقدس در نقش‌مایه‌های گیاهی معماری پیش از اسلام ایران و آرایه‌های معماری دوران اسلامی (با تاکید بر دوره امویان و عباسیان). باغ نظر16 (71)، ص50-35.
ـ حیدری، رضا. (1387). گزارش مقدماتی سومین فصل کاوش تپه ربط 2 شهرستان سردشت، آذربایجان غربی. آرشیو میراث فرهنگی و گردشگری صنایع دستی آذربایجان غربی.
ـ خالدیان، ستار. (1387). تأثیر هنر ساسانی بر سفال دوره اسلامی . باستان پژوهی . شماره 16، ص19-30.
ـ خزائی، محمد. (1387). مفاهیم نمادین در هنر ایرانی. فصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات هنر اسلامی. شماره 6.
ـ خزائی، محمد. (1381). هزار نقش. چاپ اول تهران: انتشارات موسسه مطالعات هنر اسلامی.
-خوانساری، شیدا. تقی‌زاده، محمد. (1393). بررسی تطبیقی آرایه‌ها در مساجد جامع ورامین و نائین. فصلنامه علمی-پژوهشی نگره. شماره29، ص 45 تا 63 
ـ دادور، ابوالقاسم. منصوری، الهام. (1385). اساطیر و سمبل‌های قبل از اسلام و ربط آن با اساطیر هند باستان. انتشارات دانشگاه الزهرا تهران .
ـ درویش‌منش، کژال. (1395). بررسی نقوش گیاهی مشترک در آثار منقوش حسنلو ، قلایچی ، ربط2 و ارتباط آنها با هنر آشور. هنرهای زیبا، هنرهای تجسمی. شماره 66 ، ص26-15.
-راهنما، حسن. شریفی نوغابی، آزاده. (1395) بررسی تزئینات بنای مسجد جامع فریومد . چهارمین کنفرانس ملی پژوهش های کاربردی در مهندسی عمران، معماری و مدیریت شهری.
ـ رایس، دیوید تالبوت. (1384). هنر اسلامی. ترجمه: ماه ملک بهار ، تهران : نشرعلمی فرهنگی.
ـ رستمی، هوشنگ. (1390). بررسی نقوش و نشان‌های نمادین در سنگ نگاره‌ها و گچ بری‌های ساسانی، دانشکده علوم انسانی ، دانشگاه سیستان و بلوچستان .
-زارعی، محمدابراهیم. (1390). فریومد و مسجد جامع آن. مجله مطالعات باستان‌شناسی. دوره3 شماره2، ص93 تا 128
-شریفی، آزاده. راهنمای، حسن. (1386). بررسی نقوش تزئینی مساجد دوره خوارزمشاهیان در خراسان (مسجد ملک زوزن، مسجد جامع گناباد، مسجد جامع فرومد). کتاب ماه هنر . شماره 109 و 110، ص 32 تا 40
ـ شفیعی‌فر، فرزاد. (1391). سهم ایرانیان در شکل‌گیری هنر اسلامی. مهرپویا، حسین. دانشگاه سیستان و بلوچستان .
- صالحی‌کاخکی، احمد. تقوی نژاد، بهاره. (1396). جستاری در نسب شناسی و ویژگی های سبک فردی هنرمندان گچ‌بر در قرن هشتم هجری. پژوهش‌های معماری اسلامی. شماره 14، ص87 تا 107
- صحافی اصل، پریسا. آیت‌الهی، حبیب اله. (1390). بررسی تدوام عناصر تزئینی معماری ایران باستان و معماری دوران اسلامی ایران تا پایان دوره صفوی . فصلنامه علمی-پژوهشی نگره. شماره 19، ص 63 تا 79.
ـ ضابطی جهرمی، احمد. (1395). پژوهش هایی در شناخت هنر ایران. تهران: نشر نی.
-علی‌پور، مرضیه. (1395). شیوه های اجرای آرایه های تزئینی معماری ایران در دوره سلجوقی. مطالعات ایران‌شناسی. شماره4 ، ص109 تا 135
ـ کونل، ارنست. (1347). هنر اسلامی. ترجمه : هوشنگ طاهری. تهران: نشر سمت.
ـ گیرشمن، رومن. (1370). هنر ایران در دوران پارتی و ساسانی. ترجمه: بهرام فره‌وشی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ـ مبینی، مهتاب؛ شاکرمی، طیبه. شریفی نیا، اکبر. (1397). بررسی تطبیقی تزئینات گچبری مسجد سیمره با مسجد نه گنبد بلخ و سامرا از دوره عباسی. نشریه هنرهای زیبا ، هنرهای تجسمی 23(1)، ص72-61 .
ـ مبینی، مهتاب. شافعی، آزاده. (1394). نقش گیاهان اساطیری و مقدس در هنر ساسانی (با تاکید بر نقوش برجسته فلزکاری، گچبری). جلوه هنر14، ص64-45.
ـ مکی نژاد، مهدی. (1387). تاریخ هنر ایران در دوران اسلامی ، تزئینات معماری. تهران: نشر سمت.
ـ ملازاده، کاظم. (1391). معرفی، مطالعه و تاریخ‌گذاری پایه ستون تزئینی مکشوفه از منطقه بوکان، پژوهش‌های ایران شناسی. سال دوم شماره2، ص 73-88.
- موسوی صدیق، سید ابوالفضل(1393). بررسی ارتباط اشاعره با خلافت عباسی، فرهنگ پژوهش شماره19 ص117-146
ـ ناجی، محمدرضا. (1386). فرهنگ و تمدن اسلامی در قلمرو سامانیان. تهران: امیرکبیر.
-نادری گرزالدینی، مرجانه. (1396). نگاره‌های گیاهی در تخت جمشید. رشد آموزش هنر. شماره48، ص26تا33
ـ ندیم، فرناز. (1386). نگاهی به نقوش تزئینی در هنر ایران. رشد آموزش هنر (10)، ص19-14.
ـ نجیب اوغلو، گلرو. (1379). هندسه و تزئین در معماری اسلامی. ترجمه: مهرداد قیومی بیدهنی، تهران: انتشارات روزنه.
-نعمتی بابایلو، علی. صالحی، اسرا. (1390). بررسی تطبیقی تزئینات گچ‌بری مسجد نه‌گنبد بلخ و مسجد جامع نائین از منظر نقش و ترکیب و مفاهیم . کتاب ماه هنر. شماره162 ، ص 96 تا 104
ـ وارنر، رکس. (1386). دانشنامه اساطیر جهان، ترجمه: ابوالقاسم اسماعیل‌پور، چاپ اول . تهران: اسطوره.
ـ واشقانی فراهانی، ابراهیم. (1389). سرآغاز گیاهان در اساطیر ایرانی. مطالعات ایرانی. شماره 17، ص237-262.
ـ هیلن براند، رابرت. (1383). معماری اسلامی ، ترجمه: باقر آیت‌الله‌زاده شیرازی، تهران: نشر روزنه.
-یوسف‌وند، یونس. میری، فرشاد. (1395). مطالعه تطبیقی نقوش گچ‌بری‌های مکشوفه از شهر تاریخی دره‌شهر با نمونه‌های مسجد جامع نائین، فصلنامه علمی-پژوهشی نگره. شماره 39 ، ص 34 تا 45
ـKeall,E.J.Qaleh-i Yazdigird: The Question of its Date, Iran,Vol.XV, pp1-10
ـ Hamiolton R.w(1953), Garved Plaster in Umayyad Architecture, Iraq, Vol.15, No1, pp43-55
ـFowden,Garth; Qusayr,Amra(2004): Art and umayyad elite in late antique Syria (Transformation of classical Heritage), University of California Press.