عناصر و ویژگی‌های محیطی پیرامون باغ‌های مظهرخانه‌ای، براساس مطالعۀ نمونه‌هایی از باغ‌های حکومتی و رسمی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه معماری، دانشکدۀ معماری و هنر، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران

2 کارشناس ارشد مطالعات معماری ایران، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

باوجود مطالعات متعدد، تأثیر باغ و عوامل شکل‌دهندۀ آن بر محیط پیرامون، ممکن است به‌خوبی مطالعه نشده باشد. این عدم شناخت در کنار عوامل دیگر، همواره باعث شده است تا قلمرو باغ‌ها نادیده گرفته شود و در اثر توسعه‌های شهری در نواحی حومه‌ای و همچنین توسعۀ زیرساخت‌ها آسیب ببیند و فهم ما را از الگوهای بومیِ زیست فرو‌کاهد و حفاظت از نمونه‌های باقی‌مانده را نیز دشوار ‌کند. نمونه‌های پرشماری از باغ‌های حومه‌ای مرتبط با یک قنات، در مناطق کویری ایران و معمولاً در نواحی نزدیک‌تر به کوهپایه‌ها قابل شناسایی‌اند. این نوع از باغ‌های مرتبط با قنات و مظهرخانۀ آن تأثیر قابل توجهی بر محیط پیرامون خود داشته‎اند. به نظر می‎رسد رابطۀ این باغ‎ها با قنات و مظهرخانۀ آن و همچنین ارتباط این ترکیب با محیط پیرامون به پیدایش عناصر مشخصی در اطراف ‎آن‎ها منجر شده است که در نسبت با یکدیگر، بر گِرد باغ اصلی قرار دارند. بنابراین پرسش‎های اصلی پژوهش این است ‌که اجزاء و عناصر مورد نظر چه هستند و چگونه و با چه ساختاری با هم ترکیب شده‎اند. هدف این مقاله شناخت این عناصر و ویژگی‌هایی است که حاصل ترکیب عناصر یادشده در ساختاری مشخص‌اند. روش تحقیق، تفسیری تاریخی است و از راه بررسی میدانی و کتابخانه‎ایِ نمونه‎هایی از باغ‎های مرتبط با مظهرخانه میسر شده که کمتر در معرض تغییر و توسعه قرار گرفته‎ باشند و درعین‌حال منابع نوشتاری و تصویری نیز اطلاعات کافی از محیط آن‎ها در اختیار قرار می‌دهند. علاوه براین، باغ‌هایی در انجام تحقیق مدنظر بوده‌اند که همچون باغ‌های حکومتی عناصر و ترکیب‌های یادشده به‌طور مفصل‌تری پیرامون آنها به‌کار گرفته شده‌اند. جست‎وجو در محیط پیرامونی این باغ‎ها و تفسیر داده‎هایی که متون و تصاویر در اختیار می‎گذارند، نشان می‎دهد علاوه بر آن عناصر مشترک و مشابه شامل باغ اصلی، جلوخان، خیابان، بناهای مرتبط با آب و مجموعه‎ای از باغ‎ها و خانه‎باغ‎ها که پیرامون این نوع از باغ‎ها وجود دارد، ساختار شکل‎دهندة مشترکی نیز پیرامون آن‎ها قابل بازیابی است. این ساختارِ متکی بر آب قنات، زیست و زراعت پیرامون باغ را میسر کرده و آن را با نواحی دیگر پیوند داده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The elements and features of Gardens Associated with Mazhar-Khaneh, based on examples of formal and royal gardens

نویسندگان [English]

  • Hamidreza Jayhani 1
  • Naghmeh Asadi 2
1 Assistant Professor, School of Architecture and Art, University of Kashan, Kashan, Iran
2 Master of Iranian Architectural Studies, Art University of Isfahan, Isfahan, Iran
چکیده [English]

Despite numerous studies on gardens, the effect of gardens and their parts on the surrounding environment has not been sufficiently studied. This lack of understanding among other factors has led to lack of attention and damages to gardens by urban and infrastructural developments in suburban areas, which makes it difficult to understand indigenous patterns and preserves the remaining gardens. In desert regions of Iran, many gardens with qanats can be identified in suburban areas usually near the foot of mountains. These gardens with qanats and mazhar-khaneh have had considerable effects on their surrounding environments. It seems that the relationship between these gardens and their qanat and mazhar-khaneh and with the surrounding environment has led to the creation of certain elements around the garden. Therefore the main research question is: what are these parts and elements and how are they composed togheter?  The goal of this article is the identification of these elements and the features resulting from their composition in a certain structure. This research uses descriptive-historical method which includes field surveys and library research on examples of gardens with mazhar-khaneh with the least amount of intervention and development and with sufficient written and visual resources about them. Furthermore, only gardens were chosen that like royal gardens, had more extensive elements and features. Field surveys and the interpretation of data from texts and illustrations show that in addition to the main common elements such as the main garden, forecourt, street, buildings near water and the group of gardens and house-gardens around these gardens, there is also a common structure in the elements around them. This water-dependent structure has made life and farming possible around the garden and connects the garden to other areas.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Historical garden
  • Qanat
  • Mazhar-khaneh
  • Environmental structure
ـ ابن حوقل. (1345). صوره‎الارض. ترجمۀ جعفر شعار. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ـ اشراقی، احسان. (1387). توصیف دولت‎خانه و کاخ‎ها و باغ‎های صفوی در منظومه‎های عبدی بیگ نویدی، شاعر دوران شاه تهماسب اول. فرهنگ، ویژة تاریخ، 21 (68)، 41-58.
ـ اصطخری، ابواسحق ابراهیم. (1340). مسالک و ممالک. به کوشش ایرج افشار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ـ افشار، ایرج. (1374). یادگارهای یزد: معرفی ابنیة تاریخی و آثار باستانی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ـ امینی، محمود. (1384). جغرافیای تاریخی شهرستان طبس. یزد: نیکوروش.
ـ فهرست آثار ملی ایران، پروندة ثبت باغ فین به شمارۀ 238.
ـ جعفری، جعفر بن محمد. (1343). تاریخ یزد. به کوشش ایرج افشار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ـ جیحانی، حمیدرضا و مریم رضایی‌پور. (1396). منظر باغ، تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات و دانشگاه کاشان.
ـ جیهانی، ابوالقاسم بن احمد. (1368). اشکال‎العالم. ترجمۀ علی بن عبدالسلام کاتب، با مقدمه و تعلیقات فیروز منصوری. مشهد: شرکت به‎نشر، انتشارات آستان قدس رضوی.
ـ حسنعلیان، داود. (1381). مقالة پیوست نشریة گزارش ماه (نشریه داخلی سازمان میراث فرهنگی). گزارش ماه. شماره 23.
ـ دانشدوست، یعقوب. (1369). طبس شهری که بود، باغ‎های طبس. تهران: سروش.
ـ دانشدوست، یعقوب. (1383). باغ گلشن (در کتاب باغ ایرانی، حکمت کهن، منظر جدید). تهران: موزة هنرهای معاصر.
ـ رضائی‌پور، مریم و هما ایرانی بهبهانی. (1395). باغ کهنه فین و محدودۀ میان آن تا باغ فین. مطالعات معماری ایران، جلد ۱ ش ۹، ۷-۲۳.
ـ ساروخانی، زهرا. (1391). کاشان قدیم به روایت تصویر. کاشان: سوره تماشا.
ـ شیخ‎الحکمایی، عمادالدین. (1388). اسناد معماری ایران، دفتر اول؛ وقف‎نامۀ قنات دولت‎آباد یزد. تهران: مؤسسۀ تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری «متن».
ـ ضرابی، عبدالرحیم کلانتر (سهیل کاشانی). (1378). تاریخ کاشان. به کوشش ایرج افشار. تهران: امیرکبیر.
ـ عالمی، مهوش. (1385). باغ‌های دورۀ صفویه: گونه‌ها و الگوها. ترجمۀ محسن جاوری. صفه، سال دوم، ش 3 (شماره پیاپی 5). 72ـ91.
ـ عالمی، مهوش. (1396). رابطۀ باغ‌های حکومتی و شهر در شیراز دورۀ صفوی. مجموعه مقالات نخستین همایش بین‌المللی باغ ایران، تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.
ـ عالمی، مهوش، (1377). باغ‎های شاهی عهد صفوی و روابط آنها با شهر.  معماری و شهرسازی، ش ۴۲ و ۴۳.
ـ قمی، حسن بن محمد. (1381). تاریخ قم. به تصحیح جلال‎الدین تهرانی. تهران: توس.
ـ گیرشمن، رومن. (1379). سیلک کاشان. ترجمۀ اصغر کریمی. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
ـ مستوفی قزوینی، حمدالله بن ابی‎بکر بن احمد بن نصر. (1362). تاریخ گزیده. به اهتمام عبدالحسین نوائی. تهران: امیرکبیر.
ـ مشیزی (بردسیری)، میر محمد سعید. (1369). تذکرۀ صفویۀ کرمان. مقدمه و تصحیح و تحشیۀ محمدابراهیم باستانی پاریزی. تهران: علم.
ـ مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد. (1361). احسن‎التقاسیم فی معرفه‎الاقالیم، جلد دوم. ترجمۀ علینقی منزوی. تهران: مؤلفان و مترجمان ایران.
ـ مهربانی، کاوه و سارا مهرعلی‌زاده. (1396). معرفی پروژۀ باغ شاهزاده ماهان، در کتاب مجموعه مقالات نخستین همایش بین‌المللی باغ ایرانی، به کوشش فریار جواهریان و فاطمه حیدری، تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.
ـ مهریار، محمد و دیگران. (1378). اسناد تصویری شهرهای ایرانی در دورة قاجار. تهران: دانشگاه شهید بهشتی و سازمان میراث فرهنگی کشور.
ـ عالمی، مهوش. باغ ایرانی: انواع و شکل‌ها؛ در باغ‌های اسلامی، معماری، طبیعت و مناظر، به کوشش آتیلیو پتروچیولی، ترجمۀ مجید راسخی، 1392، انتشارات روزنه.
ـ میرفندرسکی، محمدامین. (1380). باغ در مفهوم باغ. هفت‌شهر، دوره 1 (3)، بهار 1380، 4ـ13.
ـ میرفندرسکی، محمدامین. (1383). باغ شاهزاده (در کتاب باغ ایرانی، حکمت کهن، منظر جدید). تهران: موزة هنرهای معاصر.
ـ نائینی، محمد جعفر بن محمد حسین «طرب». (1353). جامع جعفری(تاریخ یزد در دوران نادری، زندی و عصر سلطنت فتحعلیشاه). به کوشش ایرج افشار، تهران: انجمن آثار ملی.
ـ نیک‌زاد، ذات‌الله. (1390). باغ دولت‌آباد یزد. اثر، ش 54. پاییز 1390. 93ـ112.
ـ وزیری کرمانی، احمدعلی خان. (1385). جغرافیای کرمان. تصحیح و تحشیۀ محمدابراهیم باستانی پاریزی. تهران: علم.
-  Babaie, Sussan.(2008). Isfahan and Its Palaces: Statecraft, Shi'ism and the Architecture of Conviviality in Early Modern Iran, Edinburgh:  Edinburgh University Press.
-  Pascal Coste Manuscript, Bibliotheque municipal de Marseille. All rights reserved
-  Szuppe, Maria. (1996) “Palais et Jardins: Le Complexe Royal Des Premiers Safavides à Qazvin, Milieu XVIe–début XVIIe Siècles.” Res Orientales 8 :143 & ndash;177.
-  The Meyron Bement Smith Collection, Freer Gallery of Art and Arthur M. Sackler Gallery Archives, Smithsonian Institution, Washington, D.C.