سلسله‌مراتب تشرف به اماکن مقدس در شهرهای تاریخی- مذهبی ایران نمونه موردی: شهر قم در دوران صفوی و قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشکده‌ی معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، ایران

2 استاد دانشکده‌ی معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، ایران

3 دانشجوی دکتری شهرسازی دانشگاه علم و صنعت ایران. تهران، ایران

10.29252/smb.5.6.51

چکیده

پژوهش‌های متعددی پیرامون ضرورت وجود و کیفیت‌ سلسله‌ای از فضاهای متوالی در مورد ورودی اماکن تاریخی - مذهبی ایران به انجام رسیده، اما نسبت به تأثیر این سلسله‌مراتب در ادراک مخاطب پژوهش‌های کمی صورت گرفته است. سلسله‌مراتب ورود به شهرهای تاریخی-مذهبی که دارای اماکن مقدس هستند و مخاطب (زائر) به شوق زیارت و به منظور برطرف شدن حاجات خود وارد آنجا ‌می‌شود، نیازمند بررسی بیشتری است. این مقاله در تلاش است تا شناخت سلسه‌مراتب تشرف به حرم حضرت معصومه (س) در دوره صفوی و قاجار در مقیاس معماری و شهری را مورد بررسی قرار دهد. همچنین به دنبال پاسخ این پرسش است که وجود سلسله‌ای از فضاهای ورودی چه تأثیری بر ادراک و رفتار زائرین حضرت معصومه (س) می‌گذارد؟ برای ایجاد تصویری مناسب از تشرف به شهر مقدس قم در دوره‌ی صفوی و قاجار می‌بایست با روش تحقیق توصیفی و تفسیری و با استفاده از منابع و اسناد کتابخانه‌ای به این مهم دست یافت. مهم‌ترین منابعی که می‌تواند تصویر گذشته‌ی شهر قم و حرم حضرت معصومه (س) را بازسازی کرد. منابع مکتوب تاریخ شهر قم، منابع تصویری (نقشه، گراور و عکس) و به‌خصوص سفرنامه‌هایی است که از قم عبور کرده‌اند. از آنجایی که این پژوهش درجستجوی تأثیرات روانی و ادارکی مبادی ورودی شهر قم در گذشته بوده، متن سفرنامه‌ها که بیان ادراک و احساس خاص سفنامه‌نویسان در نخستین دیدار است، مهم‌ترین منبع پژوهش هستند. حاصل بررسی‌ متون سفرنامه‌ها و منابع تصویری در روند این پژوهش، تصویر مشخصی از سلسله‌مراتب تشرف به شهر قم را نشان می‌دهد. سلسله‌مراتب تشرف از فاصله حدود ۲۵ کیلومتری شهر قم با رؤیت گنبد حرم حضرت معصومه (س) شروع و تا داخل فضای گنبدخانه ادامه داشته است. در این نوشتار سلسله‌مراتب تشرف به حرم حضرت معصومه (س) با ذکر جزئیات فضاهای متوالی و تأثیرات آن بر ادراک مخاطبان و زائران برای نخستین بار معرفی می‌شود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Hierarchy of Pilgrimaging the Holy Places in the Historical-Religious Cities of Iran. Case Study: Qom City during Safavid and Qajar Eras

نویسندگان [English]

  • Seyed Abdolhadi Daneshpour 1
  • Mostafa Behzadfar 2
  • Mohammad Rezai Nedoushan 3
1 Associate Professor, School of Architecture & Environmental Design, IUST, Tehran, Iran
2 Professor, School of Architecture & Environmental Design, IUST, Tehran, Iran
3 PhD Candidate of Urban Design, School of Architecture & Environmental Design, IUST, Tehran, Iran
چکیده [English]

Several studies have been carried out on the necessity and quality of hierarchies of successive spaces at the entrance to the historical-religious places of Iran, but there is a dearth of research on the impact of such hierarchies on the perception of the visitors and pilgrims. There is a need for further investigation of hierarchies of entrance to historical-religious cities with holy places where pilgrims enter with high enthusiasm to achieve divine blessing. To this end, the present study attempted to investigate the hierarchy of pilgrimaging (entering) to the holy shrine of Hazrat Masoumeh (SA) during the Safavid and Qajar eras on urban and architectural scales. Moreover, the study sought to understand whether the existence of a hierarchy of entrance spaces can affect Hazrat Masoumeh (SA) pilgrims’ perceptions and behaviors. Descriptive and interpretive research methods along with library research were used to depict a proper image of pilgrimaging to the holy city of Qom during the Safavid and Qajar dynasties. The most important sources that could be used to illustrate the history of Qom and of the holy shrine of Hazrat Masoumeh (SA) were the written sources of Qom history, pictorial sources (maps, gravures, and photos) and especially travelogues by traders and visitors. Since this study aimed to investigate the mental and perceptual impacts of the entrance spaces to Qom in the past, travelogues were among the most important research resources as they contained their writers’ particular expressions of perceptions and emotions at their first visits to the intended places. The results of investigating the sources resulted in a clear image of the hierarchy of the pilgrims’ entrance to Qom. Such a hierarchy initiated at a distance of about 25 km off Qom where the dome of the holy shrine could be seen, and continued up to the dome space. In this paper, the hierarchy of the entrance to Hazrat Masoumeh’s (SA) holy shrine will be introduced for the first time presenting details about successive spaces and their impacts on the pilgrims' and visitors’ perceptions and behaviors.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qom
  • Holy places
  • Hazrat Masoumeh (SA) shrine
  • hierarchy of entrance
  • perception

مراجع

ـ آقایی، مجتبی سربزه. (۱۳۹۴). در حریم حرم‏‫: قم در گذر زمان (جلد 1). (ا. سلیمانی، تدوین) قم: شهرداری قم.
ـ آنه، کلود. (۱۳۷۰). گلهای سرخ اصفهان: ایران با اتومبیل. (ف. جلوه، مترجم) تهران: نشر روایت.
ـ اوبن، اوژن. (۱۳۶۲). ایران امروز (۱۹۰۶-۱۹۰۷م.). (ع. سیدی، مترجم) تهران: کتابفروشی زوار.
ـ اولئاریوس، آدام. (۱۳۷۰). سفرنامه‌ی آدام اولئاریوس: اصفهان خونین شاه صفی. (ح. کردبچه، مترجم) تهران: هیرمند.
ـ برقعی، سید علی‌اکبر. (۱۳۱۷). راهنمای قم. تهران: دفتر آستانه قم.
ـ بروگش، هینریش. (۱۳۶۷). سفری به دربار سلطان صاحبقران (۱۸۹۵-۱۸۶۱) (جلد ۲). (ح. کردبچه، مترجم) تهران: اطلاعات.
ـ بروگش، هینریش. (1374). در سرزمین آفتاب، دومین سفرنامه هینریش بروگش. (م. جلیلوند، مترجم) تهران: نشر مرکز.
ـ بری، تامس. (1384). رمز و بنا و آیین. (م. قیومی بیدهندی، تدوین) خیال، هنر و معماری(13)، 36-69.
ـ بهشتی، سید محمد. (۱۳۹۵). انتقادات صریح رئیس پژوهشگاه میراث درباره تخریب بافت تاریخی مشهد. تهران: گردشگری.
ـ پاکزاد، جهانشاه. (۱۳۸۴). راهنمای طراحی فضاهای شهری در ایران. تهران: وزارت مسکن و شهرسازی.
ـ پاکزاد، جهانشاه. (1395). تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران 2 دوران قاجار و پهلوی اثر جهانشاه پاکزاد. تهران: آرمانشهر.
ـ پرتوی، پروین. (۱۳۸۷). پدیدارشناسی مکان. تهران: فرهنگستان هنر.
ـ پِشه، لوئیجی. (۱۲۳۳). آلبوم شماره ۱۶۸. آلبوم‌خانه کاخ موزه گلستان، تهران.
ـ پِشه، لوئیجی. (۱۲۳3). آلبوم شماره ۶۷۹. آلبوم‌خانه کاخ‌موزه گلستان، تهران.
ـ تاورنیه، ژان باتیست. (۱۳۳۶). سفرنامه. (ح. شیرانی، تدوین، و ا. نوری، مترجم) کتابخانه سنایی.
ـ جلیل‌الدوله قاجار. (۱۲۷۹). آلبوم شماره ۴۳۸. آلبوم‌خانه کاخ موزه گلستان، تهران.
ـ جیملی کارری، فرانچسکو جووانی. (۱۳۴۸). سفرنامه کارری. (ع. نخجوانی، و ع. کارنگ، مترجم) تبریز: اداره کل فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی.
ـ چیت‌سازیان، زهرا. (1390). ﺷﻬﺮ دﯾﺪار، ﺑﺎزﺧﻮاﻧﯽ ﮐﺎﺷﺎن از ﻣﻨﻈﺮ آﯾﯿﻦ زﯾﺎرت. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
ـ حبیبی، سید محسن. (1378). از شار تا شهر. تهران: دانشگاه تهران.
ـ حسین‌علی قاجار. (1267). آلبوم شماره ۱۵۹. آلبوم‌خانه کاخ موزه گلستان، تهران.
ـ دالمانی، هانری رنه. (1335). سفرنامه از خراسان تا بختیاری (جلد 4). تهران: امیرکبیر.
ـ دهشیدی، رضا. (۱۳۸۹، دی). پژوهش در هنر اصیل معماری اسلامی ایرانی: حجره حجره همه جا یاد خدا. فرهنگ پویا، ۱۹، ۱۰۷-۱۱۶.
ـ دیولافوا، ژان. (۱۳۷۸). سفرنامه مادام دیولافوا. (ه. فره‌وشی، مترجم) تهران: قصه‌پرداز.
ـ سعیدنیا، احمد. (1365). خاستگاه شهر قم. در م. کیانی، شهرهای ایران (جلد ۲، ص. 143-169). تهران: جهاد دانشگاهی.
ـ شاردن، ‌ژان. (۱۳۷۴). سیاحتنامه ایران (جلد ۲). (ا. یغمایی، مترجم) تهران: توس.
ـ عباسی، مهدی. (۱۳۹۱). تاریخ تکایا و عزاداری قم. قم: بنیاد قم ‌پژوهی.
ـ عبدالله قاجار. (1265). آلبوم شماره 208. آلبوم‌خانه کاخ‌موزه گلستان، تهران.
ـ عبدالله قاجار. (1274). آلبوم شماره 167. آلبوم‌خانه کاخ‌موزه گلستان، تهران.
ـ فقیهی، علی‌اصغر. (۱۳۹۰). دیروز و امروز قم. قم: مرکز قم‌پژوهی.
ـ فلاندن، اوژن. (۱۳۵۶). سفرنامه‌ی اوژن فلاندن. (ح. نورصادقی، مترجم) تهران: اشراقی.
ـ فوریه، ژان. (۱۳۵۱). سه سال در دربار ایران. (ع. اقبال، مترجم) تهران: شرکت سهامی چاپ و انتشار کتاب ایران.
ـ کرزن، جرج ناتائیل. (۱۳۷۳). ایران و قضیه ایران (جلد ۲). (غ. وحید مازندرانی، مترجم) تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی.
ـ گروتر، یورک کورت. (1388). زیبایی‌شناسی در معماری. (ج. پاکزاد، مترجم) تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
ـ لوتی، پیر. (۱۳۷۲). به سوی اصفهان. (ب. کتابی، مترجم) تهران: چاپ و انتشارات اقبال.
ـ مامفورد، لوئیز. (1385). فرهنگ شهرها. تهران: مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
ـ محدثی، جلال. (13۹۰). محلات و کوی‌های قم. پنجره: نشریه سازمان نظام مهندسی ساختمان استان قم، ۱۰و۱۱، ۵۰-۵۳.
ـ محمدتقی نوری. (۱۲۸۲). آلبوم شماره ۴۶۱. آلبوم‌خانه کاخ موزه گلستان، تهران.
ـ مدرسی طباطبایی، حسین. (۱۳۵۰، آبان). مدارس قدیم قم، مدارس قم در دوره صفوی. وحید، ۹۵، 1247-1253.
ـ ناصرالدین شاه قاجار. (1381). سفرهای ناصرالدین شاه به قم. (ف. قاضی‌ها، تدوین) تهران: سازمان اسناد ملی ایران، پژوهشکده اسناد.
- Alexander, C., Ishikawa, S., & Silverstein, M. (1977). A pattern Languae. Oxford: Oxford university press.
- Barrie, T. (1996). Spiritual Path, Sacred Place: Myth, Ritual, and Meaning in Architecture. Boston & London: Shambhala.
- Brugsch, H. K. (1862). Reise der königlich Preussischer Gesandtschaft nach Persien 1860 und 1861. Leipzig.
- Bruyn, C. d. (1718). Voyages De Corneille Le Brun Par La Moscovie, En Perse, Et Aux Indes Orientales.
- Chardin, J. (1686). Journal du voiage du Chevalier Chardin en Perse et aux Indes orientales la Mer Noire et par la Colchide: Qui contient le voiage de Paris à Ispahan. Amsterdam: Jean Wolters & Ysbrand Haring.
- Coste, P. X. (1867). Monuments modernes de la Perse mesurés, dessinés et décrits par Pascal Coste. Paris: A. Morel.
- Durand, E. R. (1902). An autumn tour in western Persia. Westminister: ArchiBald Constable.
- Flandin, E. (1851). Voyage en Perse de MM. Eugène Flandin, peintre, et Pascal Coste, architecte, attachés à l'Ambassade de France en Perse, pendant les années 1840 et 1841. Paris: Gide et J. Baudry.
- Gregori, B. (2016). “Three Entrance, Cite gates of the middle bronze age in Syria and Palestine. The Journal of the Council for British Research in the Levant, 83-102.
- Olearius, A. (1647). Offt begehrte Beschreibung der Newen Orientalischen Reyse, Glocken, Schleßwig,. Schleßwig: Holwein.
- Smithson , A. (1974). Team 10 primer. Cambridge: Massachusett the mit press.
- Survey of India. (1915). Qum, Kashan, Khalajistan, and Mahallat Provinces. Map. Oriental Institute, University of Chicago, Chicago. Retrieved from https://oi-idb.uchicago.edu/id/110230bc-dbbd-429a-83b4-0ef65b96106f
- Thomson, J. (1891). A Collection of Photographs taken in Persia, Turkey and in the Caucasus, during a seven months' journey in 1891, platinotype prints by J. Thomson. Vol. 2. Retrieved 01 26, 2017, from http://bibliotheque-numerique.inha.fr/viewer/15528/?offset=3#page=50&viewer=picture
- White, E. T. (2007). Path, Portal, Place. In M. Carmona, & S. Tiesdell, Urban Design Reader (pp. 181-198). Routledge.
 
معماری اقلیم گرم و خشک
دوره 5، شماره 6
دی 1396
صفحه 51-80

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار