مطالعۀ تأثیرات قنات بر ساختار کالبدی بافت محمدیۀ نایین

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش آموختۀ مقطع کارشناسی ارشد مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی، دانشگاه شهید بهشتی

10.29252/smb.5.6.97

چکیده

شهرها و سکونتگاه­های فلات ایران در پیوند و وابستگی عمیق و متقابل با منابع تأمین آب و نظام‌های حاکم بر آن‌ها شکل‌گرفته، پایدار شده و توسعه‌یافته‌اند. یکی از نمونه­های بارز پیوند همه‌جانبه سکونتگاه و قنات در حاشیه کویر مرکزی ایران و در محمدیه شکل‌گرفته است. نظامی که بر پایۀ استحصال و هدایت آب‌های زیرزمینی توسط فن‌آوری قنات به وجود آمده و امروزه نیز با تغییراتی پابرجا مانده است. در محمدیه دو گونه قنات دیده می­شود یکی قنات مزروعی که بلافاصله از مظهر وارد زمین‌های کشاورزی می­شود (قنات حَنفَش) و دیگری قنات شهری- مزروعی که بعد از مظهر وارد بافت مسکونی شده و مسیر تقسیم و بخشایش آن شامل بعضی کاربری‌های خصوصی و عمومی می­گردد. سپس قنات بعد از استفاده در بافت برای آبیاری وارد باغات و کشتخوان محمدیه می­شود. هدف از پژوهش، تحلیل نقش و تأثیرات قنات بر مؤلّفه­های ساختار کالبدی بافت محمدیه و همچنین بررسی تأثیر قنات در تغییرات ساختاریِ عناصر دسترسی به آب در مقیاس بناهای عمومی و خصوصی است. برای این منظور، از روش تحقیق توصیفی- تحلیلی بهره گرفته‌شده است و جمع‌آوری اطلاعات از طریق مطالعات کتابخانه­ای، میدانی و مصاحبۀ شفاهی است. یافته­های پژوهش حاکی از نمود تأثیرات قنات بر ساختار کالبدی محمدیه درمؤلّفه­هایی از قبیل مکان­یابی و انتخاب محل استقرار (در ارتباط با توپوگرافی و بستر طبیعی)،کلیت بافت (ارگانیک و کاملاً فشرده)، شکل‌گیری شریان‌های ارتباطی و شبکۀ معابر (تبعیت شبکه معابر از مسیر قنات و الگوی  شکل­گیری تدریجیِ ارگانیک) و شکل‌گیری فضاهای عمومی و واحدهای مسکونی است. به‌منظور استفاده از آب در مقیاس بناهای معماری، قنات محمدیه شامل شبکۀ تقسیم سازمان‌یافته‌ای است که در پیوند با نیازهای سکونتگاه شکل‌گرفته است و دربرگیرندۀ عناصر و فضاهای عمومی و خصوصی از قبیل خانه­های مسکونی، گرمابه، مرکز محله، مسجد، گذرها و غسّال­خانه می­گردد. در هر یک از این بناها تأثیر قنات بر تفاوت‌های ساختاریعناصر دسترسی به آب، در قالب طراحی جوی (زیرزمینی و روزمینی)، حوض (روباز و سرپوشیده) و «کِه» (پایاب) قابل‌بیان است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Impact of Qanat In Physical Form Case Study: Mohammadiyeh Village, Nain, Iran

نویسنده [English]

  • Mehdi Soltnai Mohammadi
M.A. Conservation & Restoration of Historical Monuments & Sites
چکیده [English]

Cities and settlements in the Iranian Plateau are developed in deep relationship with and dependence on water sources and systems governing them. A clear manifestation of this all-inclusive link between the settlement and the water production and distribution system can be found in Mohammadiyeh, in central Iranian deserts. The system that was developed based on groundwater recovery and its transportation by Qanat still remains today with little change. There are multiple aspects to this system with respect to the community and the life of inhabitants. This water system has remained for centuries and is systematically developed.  Considering that the water network of Mohammadiyeh Qanat is one of the few surviving samples in Iran, and due to climate change and the rising water crisis in this dry area of Iranian plateau, and with attention to the historic and influential role of water networks in formation of settlements, the historical study of the water networks in the Iranian Plateau areas gives a significant document for recognizing of various aspects and capacities between the settlement and Qanat. The purpose of this research is analyzing of Qanat role and its effects on the components of the physical structure of Mohammadiyeh fabric and also the study of Qanat’s effects on the structural differences of water access elements in comparison with public and private buildings. For this purpose, descriptive-analytic research method has been used and the data has collected through library studies, field studies and oral interviews. The findings of the research indicate that the Qanat effects on physical structure of Mohammadiyeh city in some components such as finding and choosing the establishment place (in relation to topography and the natural bed), the totality of the fabric (organic and full compressed), the formation of the communication arteries and the network of passages (adherence of transit network from the Qanat route and the gradual organic pattern of the fabric) and the organization of public spaces and residential units.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qanat. Physical form. Water system. Mohammadiyeh
- اردلان، نادر و بختیار، لاله. (1390). حس وحدت (نقش سنت در معماری ایرانی). ترجمۀ ونداد جلیلی. تهران: علم معمار رویال
- امجد، مرجان و صدقی تبار. مریم. (1381). پرونده ثبتی مسجد جامع محمدیه به شماره ثبت 9056، دفتر فنی اداره میراث فرهنگی استان اصفهان، منتشرنشده.
- بحرینی، سید حسین و دیگران. (1388). طراحی شهری معاصر. تهران: دانشگاه تهران.
- بذرگر، محمدرضا. (1382). شهرسازی و ساخت اصلی شهر، شیراز: کوشا مهر.
- بهنیاء، عبدالکریم. (1379). قنات سازی و قنات داری، مرکز نشر دانشگاهی چ دوم: تهران.
-توسلی، محمود و ناصر بنیادی. (1371). طراحی فضای شهری: فضاهای شهری و جایگاه آن‌ها در زندگی و سیمای شهری، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، تهران.
-حاجی قاسمی، کامبیز. (1383). گنجنامه فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، دفتر ششم: مساجد، تهران: دانشگاه شهید بهشتی و روزنه.
- حقایق، مریم. (1389). تحلیل فرآیند ادراکی آب در محیط، بر اساس نظریه بوم‌شناختی ادراک. مجموعه مقالات همایش معماری و فرآیند طراحی، زنجان.
- حمیدی ملیحه؛ سیروس صبری، رضا، حبیبی سید محسن و سلیمی، جواد (1376). استخوان‌بندی شهر تهران، ج 1، تهران: معاونت فنی و عمرانی شهرداری تهران.
- فیروزان، مهدی. (1380). راز ورمز هنر دینی، نشر سروش. تهران.
- سازمان نقشه بردای کشور عکس هوایی سال 1335 محمدیه.
- سلطانی، علی و احمدعلی نامداریان. (1389). بررسی تأثیر نیروهای مختلف فضای شهری. هویت شهر (7):123-130.
 - صفی­نژاد، جواد. (1384). نظام آبیاری سنتی در نایین. کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران و شرکت سهامی آب منطقه­ای اصفهان و چهارمحال بختیاری.
- نقی زاده، محمد. (1382). مشخصه آب در فرهنگ ایرانی و تأثیر آن بر شکل­گیری فضای زیست، فصلنامه محیط‌شناسی شماره 32.
- محمدمرادی، اصغر. (1374). قنات‌های نایین و محمدیه قدیم و نقش آن‌ها در سازمان معماری و شهرسازی. مجموعه مقالات کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران، جلد اول، صص 148- 139