تبیین عوامل مؤثر بر ابهام در تاریخ گذاری بناهای مذهبی دوره ایلخانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه معماری، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران

2 گروه معماری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

3 گروه معماری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران

4 گروه هنر، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف‌آباد، ایران

چکیده

یکی از ارکان اصلی شناخت هویت هر بنا، دست­یابی به تاریخ بناست. تاریخ یک بنا به معنای شناخت بنا در بستر تاریخی آن است، به­گونه­ای که بتواند در ارتباط با زمینۀ شکل­گیری­اش به طور کامل فهم شود. مرور آنچه در ارتباط با نحوۀ شناخت مبدأ تاریخی بناهای مذهبی ایران به ویژه در دورۀ مغول (سدۀ هفتم و هشتم هجری قمری) نگاشته شده است نشان می­دهد، محققین و به­ویژه شرق­شناسانی که در باب معماری این دوره پژوهش و اظهارنظر کرده­اند، به­­رغم تلاش­های ارزنده­شان، به دلیل نداشتن آشنایی عمیق با بستر جغرافیایی ـ طبیعی ایران از یک سو، و رخدادهای سیاسی ـ مذهبی از سوی دیگر و همچنین در دسترس نبودن بسیاری از متون و منابعی که امروزه می­تواند در اختیار محققان قرار گیرد، نتایج مطالعاتشان با خطاهایی همراه بوده است. به همین دلیل، موارد مبهم زیادی در پژوهش­های انجام شده بر ابنیه این دوره دیده می­شود که گاه نتایج مطالعات قبلی را زیر سوال برده است.
به­همین­منظور مقاله حاضر در پی شناخت دلایل ایجاد ابهام در تاریخ­گذاری بناهای این دوره است. این­که چه بر بناهای این دوره گذشته است و چه تاثیری برآنها داشته است که تا بدین حد محققان را با خطا مواجه ساخته، موضوع پژوهش است و در این راستا مصادیق متعددی مورد تجزیه و تحلیل قرارگرفته است. پژوهش مورد نظر پژوهشی کیفی است؛ که در برخورد با داده­های پژوهش از شیوه توصیفی و تحلیلی بهره می­برد. بر­این­اساس نگارندگان، نخست به بررسی و مطالعه کالبد بناهای منتسب به دورۀ ایلخانی پرداخته و سپس با مراجعه به متون و منابع تاریخی تلاش کرده‌اند به شناخت دقیق­تری از دلایل ایجاد ابهام در کار پژوهشگران پیشین برسند. از این رو به منظور پرهیزدادن دیگر پژوهندگان تاریخ معماری، بر آن بوده است تا با دسته­بندی عمدۀ خطاهای صورت گرفته به الگویی برای تاریخ­گذاری دست یابد. نتایج پژوهش نشان می­دهد عمده خطاهای صورت گرفته تحت تأثیر تغییرات ابنیه این دوران، چه در سازماندهی فضایی بنا، چه در الحاق تزئینات در ادوار بعدی و چه در استفاده از کتیبه­های مختلف به کار رفته در این­گونه بنا بوده است، که عمدتاً می­توان گفت با انگیزه­های سیاسی ـ مذهبی انجام می­پذیرفته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Recognizing the Factors Affecting the Ambiguity in the Dating of the Religious Monuments of the Seventh and Eighth Centuries A.H.

نویسندگان [English]

  • Mohammad Ali Sheikholhokamaei 1
  • Shervin Mirshahzadeh 2
  • Seyed Gholamreza Islami 3
  • Zahra Fanaei 4
1 Department of Architecture, Najafabad Branch, Islamic Azad University, Najafabad, Iran
2 Department of Architecture, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
3 Department of Architecture, Faculty of Fine Arts, University of Tehran, Tehran, Iran
4 Department of Art, Najafabad Branch, Islamic Azad University, Najafabad, Iran
چکیده [English]

The most important element in knowing the identity of any building is its history. The history of a building means knowing the building in its historical context so that it can be fully understood in terms of its formation. It is, therefore, important to know the historical origins of any building and the period in which it was shaped and changed. A review of what is known about the historical origins of Iran's religious monuments, especially according to the records written in the 7th and 8th centuries A.H., shows that scholars who have been active in this field, despite their efforts, lack a deep knowledge of the geographical-natural context of Iran on the one hand and the socio-political-religious events on the other hand. The results of their studies are associated with errors. So, there is a lot of ambiguity about the factors involved in the dating of the 7th and 8th centuries A.H. buildings and the effects of the social, religious, and political developments of the Ilkhanid period on the physical changes in the religious buildings of this period. The present study seeks to identify the factors that have influenced the dating of the works of the seventh and eighth centuries A.H. by analyzing numerous instances. It also seeks to identify the relationship between physical changes and the political, social, and religious changes that took place during the Ilkhanid period. The analyses are conducted based on physical, documentary and historical studies. The results of the study show that most of the errors are induced by changes in the structures of this period, either in the spatial organization of buildings, the incorporation of decorations in later periods, or the use of various inscriptions in buildings. It can be said that the changes have mostly occurred with political-religious motives. The series of events that took place during the Ilkhanid era, from the beginning to the end, can be summarized in five waves. They include architectural dependency, the era of beginning and transformation, the period between transition and independence, the period of independence and production, and the period of isolation. The religious beliefs of the rulers also differed in each of these waves. From the Buddhist and Shamanic beliefs to the various forms of Islamic belief, each has an impact on the religious structure of this period. Finally, the factors influencing the ambiguity in the dating of the buildings in this period include a) the route of the Mongols' movement and the destruction of cities as the main factor affecting the construction and production technologies of this period abd b) the socio-political and religious changes of rulers and their impacts on the construction of buildings constructed. These factors have jointly caused inconsistencies in the decoration, motifs and inscriptions of the building during this period.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Dating
  • Religious buildings
  • The 7th and 8th centuries A.H
  • Ilkhanid architecture
  • Motifs and ornaments
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان. (1362). مطلع الشمس. 3 جلد، مترجم: محمد پیمان، تهران: پیشگام.
- بحرالعلومی، فرانک. (1392). روش های سالیابی در باستان‌شناسی. تهران: سمت.
- بلر، شیلا. (1387 الف). معماری ایلخانی در نطنز: مجموعه مزار شیخ عبدالصمد. مترجم: ولی‌الله کاوسی، تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران.
- بلر، شیلا. (۱۳۹۴). نخستین کتیبه‌ها در معماری دوران اسلامی ایران‌زمین. مترجم: مهدی گلچین عارفی، تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران.
- پوپ، آرتور. (1387). سیری در هنر ایران از دوران پیش ‌از تاریخ تا امروز. جلد 3، مترجم: سیروس پرهام، تهران: شرکت‌ انتشارات‌ علمی‌ و فرهنگی‌.
- ثبوتی، هوشنگ. (1370). بررسی آثار تاریخی سلطانیه. زنجان: هوشنگ ثبوتی.
- جنابدی، میرزا بیگ حسن. (1378). روضه­الصفویه. مترجم: غ. طباطبائی مجد، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
- حاجی‌قاسمی‌، کامبیز و همکاران. (۱۳۸۳ الف). مساجد جامع‌. جلد 7، تهران‌: دانشگاه‌ شهید بهشتی‌، روزنه‌.
- حاجی‌قاسمی‌، کامبیز و همکاران. (۱۳۸۳ ب). امامزاده‌ها و مقابر. جلد 11، تهران‌: دانشگاه‌ شهید بهشتی‌، روزنه‌.
- دیولافوا، ژان. (۱۳۸۵). ایران‌ کلده‌ و شوش‌. مت‍رج‍م:‌ ع‍ل‍ی‌م‍ح‍م‍د ف‍ره‌وش‍ی‌، تهران‌: دانشگاه‌ تهران‌.
- ‫‏شیخ­الحکمایی، عمادالدین. (1388). اسناد معماری ایران. دفتر نخست. تهران: مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری. فسایی، حسن‌بن‌حسن. (‏1382). فارسنامه ناصرى. 2 جلد، تهران: امیرکبیر.
- فیض قمی، عباس. (1350). گنجینۀ آثار قم. 2 جلد، قم: مهر استوار.
- گدار، آندره. (1387). آثار ایران‌. 4 جلد، مترجم: ابوالحسن سروقد مقدم‌، ‏مشهد‏‫: بنیاد پژوهشهای‌ اسلامی.
- گلیجانی مقدم، نسرین. (1386). تاریخ شناسی معماری ایران. تهران: دانشگاه تهران.
- گیرشمن‌، رمان. (1374). ایران‌ از آغاز تا اسلام‌. مترجم: محمد معین، تهران‌: شرکت‌ انتشارات‌ علمی‌ و فرهنگی‌.
- مجتبوی، سید حسین. (1374). جغرافیای تاریخی گناباد، پژوهشی در جغرافیای تاریخی گناباد، کاخک، بجستان و بیدخت. مشهد: مرندیز.
- مخلصی، محمدعلی. (2536). آثار تاریخی سمنان. بی­جا.
- مصطفوی، محمدتقی. (1381). هگمتانه: آثار تاریخی همدان و فصلی دربارۀ ابوعلی سینا. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
- مقری، علی اصغر. (1359). بناهای تاریخی خراسان. مشهد: ادارۀ کل فرهنگ خراسان.
- ملازاده، کاظم. (1379). مساجد تاریخی؛ دایرةالمعارف بناهای تاریخی ایران در دورۀ اسلامی 3. تهران: حوزۀ هنری.
- ‫موسوی، سید محمود. (1370). توس: شهر خفته در تاریخ. تهران: معاونت پژوهشی میراث فرهنگی کشور.
- مولوی، عبدالحمید. (2535). آثار باستانی خراسان. 2 جلد، تهران: انجمن آثار ملی.
- نراقی، حسن. (1345). تاریخ اجتماعی کاشان. ت‍ه‍ران‌: دانشگاه تهران.
- واتسون، آلیور. (1390). سفال زرین‌فام ایرانی. مترجم: شکوه ذاکری، تهران: سروش.
- ویلبر، دونالد نیوتن. (۱۳65). معماری‌ اسلامی‌ ایران‌ در دورۀ ‌ایلخانان. مترجم: عبدالله فریار. تهران‌: بنگاه ترجمه و نشر کتاب
- هرتسفلد، ارنست. (1381). ایران در شرق باستان. مترجم: همایون صنعتی زاده، ت‍ه‍ران‌: پ‍ژوه‍ش‍گ‍اه‌ ع‍ل‍وم‌ ان‍س‍ان‍ی‌ و م‍طال‍ع‍ات‌ ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌، دان‍ش‍گ‍اه‌ ش‍ه‍ی‍د ب‍اه‍ن‍ر ک‍رم‍ان‌.
- همدانی، رشیدالدین‌ فضل‌الله.‌ (۱۳۹۴). جامع التواریخ (تاریخ مبارک غازانی). مترجم: روشن‌، م.، و موسوی، م.، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
- هنرفر، لطف الله. (۱۳۵۰). گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، آثار باستانی و الواح و کتیبه های تاریخی در استان اصفهان. اصفهان: ثقفی.
- انیسی، علیرضا. (1389). مسجد جامع فهرج ارزیابی مجدد. هویت شهر، 7: 15-22.
- آزاد، میترا. (1393). بررسی سه منارۀ مهم دورۀ سلجوقی (چهل‌دختران اصفهان، تاریخانه دامغان و مسجد جامع ساوه). مطالعات معماری ایران، 5: 39-56.
- آیت‌الله زاده شیرازی، باقر. (1359). مسجد جامع اردستان. اثر، ش 1، 6-51.
- بلر، شیلا (1387 ب). مدرسه زوزن: معماری اسلامی در شرق ایران در سحرگاه تهاجم مغول. مترجم: میثم جلالی، تاریخ پژوهی، 36 و ۳۷: ۱۲۹–۱۵۱.
- ‫تنهایی، زهرا؛ قنوات، عبدالرحیم و معزی، مریم (1391). آسیب­شناسی آثار معماری ایران از ظهور اسلام تا قرن هفتم هجری. مطالعات اسلامی: تاریخ و فرهنگ، 88: 81-112.
- ‫خودداری نایینی، سعید، پاکنژاد، مهدی. (1386). بررسی تزیینات محراب های مسجد جامع ساوه مطالعات هنر اسلامی. 7: 111-132.
- دانشدوست، یعقوب (1364). نکاتی دربارۀ مقالۀ مجموعۀ تاریخی تربت‌جام. اثر، 10 و 11: 58-76.
- سیرو، ماکسیم. (1359 الف). تطور مساجد روستائی در اصفهان، مترجم: کرامت­الله افسر. اثر، 1: 52-78.
- سیرو، ماکسیم. (1359 ب). تطور مساجد روستائی در اصفهان، مترجم: کرامت­الله افسر. اثر، 2و3و4: 140-159.
- شکفته، عاطفه (1391). ویژگی های بصری شاخص تزئینات گچبری معماری عصر ایلخانی، مطالعات معماری ایران. 2: 79–98.
- شیخ­الحکمایی، عمادالدین، حسنی، میرزا محمد. (1395). نقش کتیبه‌های خوانده نشدة مسجد سنگی داراب در شناسایی کارکرد و تاریخ ساخت بنا. پژوهش­های علوم تاریخی، (8) 2: 81-94.
- صالحی کاخکی، احمد، عزیزپور، شادابه، رحیمی آریایی، افروز، بانک، فاطمه. (1393). تحلیل ساختار فضایی – کالبدی مسجد جامع اردستان با تفکیک لایه­های تاریخی، مرمت و معماری ایران. (4) 8: 33-46.
- عدل، شهریار. (1364). کتیبه­ای نو یافته در بسطام و برج آرامگاهی ازمیان‌رفتۀ حسام­الدوله در ساری. اثر، 10 و 11: 175-183.
- فرهمند بروجنی، حمید. سلیمانی، پروین. (1391). گونه شناسی تزیینات گنبد غفاریه مراغه بر اساس الگوی تطبیقی، مطالعات هنر اسلامی. 16: 89-100.
- قوچانی، عبدالله، آیت­الله­زاده شیرازی، باقر. (1367). بررسی کتیبه­های تاریخی مجموعه نطنز و مسجد جامع نائین. اثر، 26 و 27: 132-142.
- کلایس، ولفرام. (1381). برج­های آرامگاهی و امام زاده­های شمال ایران. مترجم: فرانک بحرالعلومی، وقف میراث جاویدان، 37: 117-130.
- لاله، هایده. (1380). تجلی قرآن، در معماری اسلامی مسجد جامع اشترجان. علوم قرآن و حدیث: گلستان قرآن،71: 21-26.
- لاله، هایده. (1381). بَرسیان، مسجد، دایره المعارف بزرگ اسلامی. 11: 715-719.
- مخلصی، محمدعلی. (1372). بررسی اجمالی در منار مسجد جامع سمنان، میراث فرهنگی. 10 و 11: 42-49.
- مطلبی، زهره. اصلانی، حسام. (1393). شناسایی و معرفی نقوش تزئینات گچ­بری و آجرکاری محراب مسجد جامع برسیان. پژوهش هنر، (4) 8: 71-85.
- مکی­نژاد مهدی, آیت الهی حبیب اله, هراتی محمدمهدی. (1388). تناسب و ترکیب در کتیبه محراب مسجد جامع تبریز. هنرهای تجسمی (هنرهای زیبا)، 40: 81-88.
- منصوری، سید امیر، آجورلو، بهرام. (1382). بازشناسی ارک علیشاه تبریز و کاربرد اصلی آن. هنرهای زیبا، 16: 57-68.
- نظری ارشد، رضا (1391). نگاهی نو به یادمان تاریخی – معماری گنبد علویان همدان بر اساس مطالعات باستان‌شناختی. گزارش‌های باستان‌شناختی، 8: 167-200.
- ‫هنرفر، ‌لطف‌الله (۱۳۷۳). از مسجد دیلمی جورجیر تا قبه سلجوقی تاج الملک: رازهای معماری اصیل ایرانی. هنر، (1) 25: ۶۷–۷۸.