Water-Centric Sustainable Development of Dar al-Khalafah Bāhereh in Naseri-Era Tehran

Document Type : Research Article

Authors

1 Ph.D. Student, Islamic Period Branch, Department of Archaeology, Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Tehran, Iran

2 Associate Professor, Department of Archaeology, Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, Tehran, Iran.

10.22034/ahdc.2025.23109.1861

Abstract

Sustainable development, in its broadest sense, encompasses not only welfare and well-being but also the harmonization with the ecosystem (climate) to guide the growth and improvement of human societies. From this perspective, development functions as a vital artery flowing through human settlements like cities, fostering stability and sustainability in their growth. Within this framework, the future emerges only through the continuity of past behaviors in harmony with the environment. This study utilizes spatial theory to re-examine the historical context of water's spatial identity. This study employs spatial theory to re-examine the spatial identity of water within its historical context. It reinterprets the spatial structure of Tehran's Dar al-Khilafa during the Naseri era by analyzing the role of water in the city, as mediated by its historical memory. The research is fundamental in its purpose and descriptive-analytical in nature. The central question is: How did the water variable (qanat), as a driver of sustainable development, influence the formation and expansion of urban civility within Tehran's historical fabric during the Naseri era? The findings reveal that the expansion of the old city walls and the establishment of new boundaries were aligned with the old urban fabric, integrating three key elements: the natural environment, human-made water structures, and urban spaces. Additionally, the increasing integration (movement economy) derived from the spatial configuration of qanats in Naseri-era Tehran shaped the modern street network, serving as a strategy to align with new urbanization concepts (modernity) while maintaining harmony with the old fabric rooted in sustainable development harmony with the old fabric rooted in sustainable development. This strategy laid the groundwork for accommodating new neighborhoods while ensuring their compatibility with the structure of old neighborhoods, based on land-use distribution patterns and the essence of urban quarters.

Keywords


آبادیان، نصرالله، اقبالی، ناصر، و خان ‌لو، نسیم. (1396). منابع آب و نقش آن در جذب گردشگران، مطالعه موردی: قنات‌های شهر تهران. اکو هیدرولوژی. 4(3). 931-941. https://doi.org/10.22059/ije.2017.62651
- ابن ‌بلخی. (1374). فارسنامه. مصحح: منصور رستگار فسایی. تهران: اساطیر.
- ابن ‌جوزی، ابوالفرج عبدالرحمان. (1413). المنتظم فی‌تاریخ الأمم و الملوک جلد 12. بیروت: دارالکتب علمیه.
- اتحادیه، منصوره. (1377). اینجا طهران است ... مجموعه مقالاتی درباره طهران 1269-1344 ه.ق. تهران: تاریخ ایران.
- استر آبادی، میرزا مهدی‌خان.(1368). تاریخ جهانگشاه نادری. تهران: دنیای کتاب.
- اسکندر‌بیگ ‌منشی. (1350). عالم‌آرای عباسی. تهران: امیرکبیر.
- اعتماد السلطنه، محمدحسن‌خان. (1363). المآثر و الاثار چهل سال تاریخ ایران. تهران: اساطیر.
- ............................................... (1368). مرآت البلدان ناصری جلد 1. به اهتمام عبدالحسین نوایی و میر‌هاشم محدث. تهران: دانشگاه تهران.
- ............................................... (1373). روزنامه وقایع‌التفاقیه جلد 1. تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران با همکاری مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.
- آملی، مولانا‌اولیاءالله. (1348). تاریخ آمل. مصحح: منوچهر ستوده. تهران: بنیاد فرهنگ.
- اولیویه. (1371)، سفرنامه اولیویه. ترجمه محمد‌طاهر میرزایی به تصحیح غلام‌رضا ورهام. تهران: اطلاعات.
- ایران ‌منش، نسیم، پور‌جعفر، محمدرضا، خطیبی، محمدرضا و زیاری، کرامت اله. (1400). نقش آب در ریخت‌شناسی شهر تاریخی قزوین (دوره قاجار). باغ نظر، 18(9). 31-46. https://doi.org/10.22034/bagh.2020.226317.4513
- بربریان، مانوئل. (1371). پژوهش و بررسی ژرف ‌نوزمین‌ساخت، لرزه‌زمین‌یاخت و خطر زمین‌لرزه-گسلش در گستره تهران و پیرامون. تهران: ورارت معادن و فلزات.
- بروکش، هیزیتیش. (1368). سفری به دربار سلطان صاحبقران. ترجمه محمد کرد‌بچه. تهران: اطلاعات تهران.
- بنجامین، ساموئل گرین ویلر بنجامین. (1363). ایران و ایرانیان عصر ناصرالدین شاه، ترجمه محمد‌حسین کردبچه. تهران: چابخانه علمی.
- بهرام ‌غفاری، احسان. (1391). صدای پای آب؛ از قنات‌های دارالخلافه تا ابرهای باردار پایتخت. تهران: نشر شهر.
- بیگلری، حسن، و پاکزاد، علی اصغر. (1394). آب، اقتصاد و توسعه: اهمیت اقتصادی بخش آب و نقش آن در برنامه های توسعه پایدار. کنگره ملی آبیاری و زهکشی ایران.
- پرتوی، پروین و قادری آل‌هاشم، سیده فخر السادات. (۱۳۹۵). مدیریت یکپارچه منابع آبی در برنامه ریزی شهری با رویکرد توسعه پایدار (مطالعه موردی : تهران). مطالعات جغرافیا، عمران و مدیریت شهری. 2(2). 9-24.
- پورعابدینی، سعیده و اسماعیلی‌جلودار، اسماعیل. (1403). نقش آب در هویت خیابان‌های دارالخلافه تهران عصرناصری. سومین همایش بین‌المللی انجمن علمی باستان‌شناسی ایران؛ آب «حکمرانی آب» در فرهنگ و تمدّن ایران و سرزمین‌های همجوار. نطنز.
- پورعابدینی، سعیده، تقوی، عابد، و هاشمی‌زرج‌آباد، حسن. (1401). تحلیل منطق‌اجتماعی حاکم بر کالبد فضای محلات بافت تاریخی-فرهنگی بشرویه در عصر قاجار با رویکرد نحو فضا. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 13(48). 71-78. https://dorl.net/dor/20.1001.1.2228639.1401.12.48.2.6
- تکمیل‌ همایون، ناصر. (1387). رویدادها و یادمانهای تاریخ ایران جلد 1 و 2. تهران: دفتر نشر فرهنگی.
- ................................. (1400). آب و نظام آب‌رسانی و آبیاری در تهران. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
- تمیمی حنظلی‌‌ رازی، أبو‌محمد.‌ (1271). الجرح‌ و التعدیل جلد 7. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
- تمیمی سمعانی مروزی، عبدالکریم. (1382). الأنساب جلد 9. حیدرآباد: دائرة‌المعارف العثمانیة.
- جعفری ‌اول، یاسمن، عبادتی، ناصر، یوسفی، حسن، کلانتری، بهرنگ، ومیرزایی، محمد. (1396). پراکنش و پایش کیفی آب قنوات شرق تهران به‌منظور مدیریت منابع آب. اکو هیدرولوژی. 4(1) :39-52. https://doi.org/10.22059/ije.2017.60881
- جمهوری اسلامی ایران، آبان (1390). گزارش هیدروژئولوژی مطالعات شناسایی قنوات تهران؛ 4980-430752. تهران: سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری تهران.
- جمهوری اسلامی ایران، اسفند(1393). گزارش‌نهایی مطالعات‌شناسایی قنوات شهر تهران؛ 6242- 430752. تهران: سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری تهران.
- جمهوری اسلامی ایران، اسفند(1400). طرح گردشگری قنات سنگلج. تهران: شهرداری منطقه 12.
- جوزجانی، قاضی‌منهاج‌سراج. (1342)، طبقات ناصری جلد دوم. به تصحیح عبدالحی حبیبی قندهاری. کابل: پوهنی مطبعه.
- حبیبی، کیومرث، یوسفی نوید، مجید و محمدی، کمال. (1394). نقش قنوات در هویت بخشی به شهرهای ایرانی–اسلامی؛ موردمطالعه شهر همدان. پژوهش و برنامه‌ریزی شهری،6(23). 169-184.
- خطیب ‌بغدادی، أبی‌بکر. (1407). تاریخ بغداد أو مدینه السلام جلد 11. بیروت: دارالکتب علمیه.
- داوریی، پرستو و کشانی فراهانی، مینا. (1401). بازشناسی نقش قنات بر زیست‌پذیری سکونت‌گاهای شهری و روستایی با استفاده از روش فراترکیب. پژوهش‌های مکانی فضایی. (24). 21-36.https://doi.org/10.22034/jspr.2023.707365
- درآیک، توماس و هواتمر، جرالد جی.(1383)، مدیریت بحران: اصول و راهنمای عملی برای دولت‌های محلی. ترجمه: رضا پورمختار. تهران: مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهری.
- دهخدا، علی‌اکبر. (1372). لغت نامه دهخدا. زیر نظر محمد معین، سید جعفر شهیدی و بقلم گروهی از نویسندگان. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- دیری، مجید. (1401). طرح ساماندهی قنوات تهران به منظور مدیریت. تهران: آبراه‌ها و قنوات اداره کل امور خدمات شهری.
- رامشت، محمدحسین، محمودی، طیبه، انتظاری، مژگان، ولی، عباسعلی، و ربانی، علی. (1395). هویت مکانی و نقش آن در تبلور هسته مدنی ایران. پژوهش‌های ژئومورفولوژی کمی، انجمن ایرانی ژئومورفولوژی. 4(4). 56-71.
- راوندی، محمد بن‌علی. (1386)، راحه‌الصدور و آیه‌‌السرور در تاریخ آل سلجوق. مصحح: عباس اقبال. تهران: اساطیر.
- زرگری نژاد، غلامحسین. (۱۳۸۰). رسائل سیاسی عصر قاجار. تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
- زوارش، حسین. (1370). تهران در گذرگاه تاریخ ایران. تهران: نشر اشاره.
- سعدوندیان، سعید و اتحادیه، منصوره. (1368). آمار دارالخلافه تهران. تهران: تاریخ ایران.
- سلطانی محمدی، مهدی. (1396). مطالعه‌ی تأثیرات قنات بر ساختار کالبدی بافت محمدیه‌ی نائین. معماری اقلیم گرم و خشک، 5(6). 97-115.
- سمسار یزدی، علی‌اصغر و کریمیان، آمنه. (1396). بازنمایی قنات وقف‌آباد یزد در منظر شهری سده‌های هشتم و چهاردهم هجری شمسی. اثر، 38(79). 29-46.
- شاردن، ژان. (1365). سفرنامه شاردن جلد 3، تهران: توس.
- شهبازی، داریوش. (1389). تهران‌نامه. تهران: ماهریس.
- شهری، سمیه. (1401). منطق چیدمان فضایی سکونتگاه‌های یزد بر اساس قنات. پژوهشی معماری اقلیم گرم و خشک، 10(15). 179-196. https://doi.org/10.22034/ahdc.2022.2786
- شهری‌باف، جعفر. (1371). تهران قدیم 5 جلد. تهران: انتشارات معین.
- شهریوری، نسرین، و یوسفی‌فر، شهرام. (1396). بررسی کارکردهای پنهان آب‌انبارهای وقفی تهران در دوره قاجار. تحقیقات تاریخ اقتصادی. 6(1): 39-55.
- شیرازیان، رضا. (1395). تهران‌نگاری تهران. تهران: دستان.
- صفی ‌نژاد، جواد. (1395). کاریز در ایران و شیوه‌های سنتی بهره‌گیری از آن. یزد: شاهنده.
- صنیع ‌الدوله، مرتضی قلی‌خان. (۱۳۸۰). رسائل سیاسی عصر قاجا، به تصحیح غلام‌حسین زرگزی. تهران : کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
- طاهری ‌دمنه، محسن، کاظمی، معصومه و صفری غریبوند، خسرو. (1401). مسئله‌ی آب در شهر اصفهان. شهر پایدار. 5(4). 53-71. https://doi.org/10.22034/jsc.2021.236478.1265
- عباسی، اسماعیل. (1387). آبنامه تهران. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
- فلاندن، اوژن. (1353). سفرنامه اوژن فلاندن به ایران. ترجمه حسین نورصادقی. تهران: شرقی.
- قدسی، نرگس، نسترن، مهین و ایزدی، اردلان. (1394). نقش شبکه‌های آب و فاضلاب در توسعه میان‌‌افزا (مطالعه موردی : منطقه یک اصفهان). آب و فاضلاب. 26(6). 30-41.
- قزوینی، زکریا. (1373).آثار‌البلاد و اخبارالعباد. به تصحیح و تکمیل میرهاشم محدث. تهران: سپهر.
- قزوینی، یحیی. (1314). لب‌التواریخ. تهران: خاور.
- کریمان، حسین. (1355). طهران در گذشته و حال. تهران: دانشگاه ملی ایران.
- کلاویخو، رویگنزالس‌دو. (1342)، سفرنامه کلاویخو. ترجمه مسعود رجب‌نیا. تهران: بنگاه ترجمه و نشر.
- لقایی، حسنعلی، عتابی، فریده، و فرجام بوئینی، زهره. (1391). تدوین استراتژی و برنامه‌ریزی برای استفاده از ظرفیت‌های سازه آبی قنات در بافت - شهری (مطالعه موردی: قنات سنگلج در تهران). پژوهش آب ایران. 6(10): 131-144.
- مالکی، احمد و خورسندی‌آقایی، احمد .(1384). تاریخ قنات در ایران: مطالعه موردی قنات تهران. تهران: شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری.
- مالکی، احمد، کنجانی حصاری، ملیحه. (1396). تأثیر متقابل قنات و شبکه آب شهری در محدوده خیابان ناصرخسرو تهران. علوم مهندسی آب و فاضلاب. (3). 61-65.
- محمدی ده‌چشمه، مصطفی و گنخکی، عقیل. (1401). چالش‌های حکمروایی و مدیریت یکپارچه منابع آب شهرها مطالعة شهرهای استان بوشهر. آب و توسعه پایدار. 9(1). 11-24.https://doi.org/10.22067/jwsd.v9i1.2110.1089
- محمودیان، علی‌اکبر، قاسمی، هوشنگ، هوشمند فیضی، غلام‌رضا و آرتی‌دار، رضا. (1384). نگاهی به تهران از آغاز تاکنون، تهران: موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتا‌شناسی.
- مدنی اصفهانی، فروغ، نژاد ابراهیمی، احد. (1401). نقش عنصر آب در شکل‌گیری و ایجاد مکان پایدار در شهر اصفهان صفوی. پژوهش‌های مکانی فضایی، 17(1 پیاپی25)). 87-108.
- مرتضوی، مرضیه. (1392). وقف نامه قنات حسینیه تهران. وقف میراث جاویدان. 21(48). 127-136.
- مرکز اسناد خطی کاخ گلستان https://www.golestanpalace.ir/
- مستوفی قزوینی، حمدالله. (1363). نزهه القلوب. مصحح: گای لیسترانج. تهران: دنیای کهن.
- مسعودی ‌آشتیانی، مونا، شرافتی، احمد. (1400). پسش‌نویس طرح جامع قنوات شهر تهران. تهران: مرکز مطالعات  شهرداری تهران.
- معتمدی، محسن. (1381). جغرافیای تاریخی تهران، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- منشی‌زاده، رحمت اله و صالحیان، سعید. (1394). منابع آب و نقش آن در توسعه پایدار منطقه‌ای (مورد مطالعه منطقه بادرود اصفهان). آمایش جغرافیایی فضا. 5(17). 55-66.
- میرزا‌ حسینی، مرتضی. (1402). نقش احداث شبکه آبرسانی شهری در تهران بر چیدمان فضایی عرصه‌ی مسکونی (با بررسی چند نمونه موردی). مطالعات فضا و مکان، 1(4). 21-36. https://sanad.iau.ir/img/doi_logo.png
- نجار نجفی، الناز و لطیفیان اصفهانی، طناز. (1392). ارتباط ساختار شهر تاریخی شیراز با شبکه آب مطالعه‌ موردی: نهر قنات خیرات در سده هفتم تا چهاردهم. صفه، 23(1). 105-118.
- نخعی، محمد، و ودیعتی، میثم. (1391). کاربرد مدل استنتاج فازی در ارزیابی کیفیت آب قنات جهت مصارف شرب و کشاورزی (مطالعه موردی: استان تهران). زمین‌شناسی کاربردی پیشرفته. (6): 44-52.
- نژاد ابراهیمی، احد، کی ‌نژاد، محمدعلی و حیدری، محمدجواد. (1400). تحلیلی بر نقش قنات سرچشمه در تحولات ساختار فضایی شهر زنجان در عصر قاجار. آمایش جغرافیایی فضا. 11(40). 104-118.
- نوربخش، مسعود. (1381). تهران به روایت تاریخ جلد 1، 2 و 4.تهران: نشر علم.
- نیشابوری، خواجه‌امام ظهیرالدین. (1332). سلجوقنامه. تهران: کاله خاور.
- ویشارد، جان. (1363). بیست سال در ایران، ترجمه علی پیرنیا. تهران: نوین.
- یاقوت حموی، ‌یاقوت بن عبدالله. (1415). معجم‌البلدان جلد 3. بیروت: دار صادر.
- Bahrambegui, H.) 1997(. Tehran: An urban analysis. sahand books.  
- Hillier, B. & Hanson, H. (1998(The social logic of space Cambridge. Cambridge University Press.
- Hillier, B. & Sahbaz, O. (2008). An Evidence Based Approach to Crime and Urban Design Bartlett, School of Graduate Studies. University College London, 24(64), 1-28.
- Hillier, B. (2004), Can Streets Be Made Safe. Urban Design International, 9, 31–45. http://dx.doi.org/ 10.1057/palgrave.udi.9000079
- Hillier, B. (2005), the Art of Place and the Science of Space. World Architecture, 185: 96-102.
- Hillier, B., & Vaughan, L. (2007). The Spatial Syntax of Urban Segregation. Progress in Planning, 67, 205–294
- Hillier. B., Penn. A., Hanson. J., Grajewski. T., Xu. J. (1993). Natural Movement or Configuration and Attraction in Pedestrian Movement, Environmental and Planning B: Environment and Design, 20 (1), 29 -66. http://dx.doi.org/10.1068/b200029
- Pourabedini, S., Taghavi, A., & Hashemi Zarrajabad, H. (2022). The Perspective of the Urban Economy of Boshruyeh in the Qajar Era Based on the Theory of Space Syntax. Iranian Journal of Archaeological Studies, 12(2), 73-103.
- WCED 1987 Our Common Future. World Commission Om Environment and Development, Oxford University Press, Oxford/New York.