Development of patterns of popular mosques of early modern era of the city of Qom

Document Type : Research Article

Authors

1 Assistant professor of architecture, University of Technical and Professional Training, Faculty of Qom, Iran.

2 Assistant Professor of Architecture, Department of Architecture and art, University of Kashan, Kashan. Iran

Abstract

The history of popular architecture of Iran has rarely been a subject of academic inquiry. These are buildings that were built by ordinary people not social or mental elites. During transitional period of modernity (the up-down modernization early Pahlavi era) numerous small mosques emerged in the religious city of Qom. It was happened while Reza Shah’s plan for unveiling Iranian women as well as closing social religious rituals was running. In this study at first the contextual causes of such social resistance are analyzed. The first step of the study was searching for mosques founded during that era. It was done by field enquiry so 47 examples were documented and 8 of them that has limited changes comparing buildings, were selected for more studies. From spatial point of view two general patterns were found: mosques without courtyard (unlike traditional courtyard mosques) and mosques that were built on top of old water-storages (Aab- Anbar). These two phenomena along with other minor phenomenon of mezzanine in mosque were historically analyzed searching their roots. The search was lead to the patterns of Takiyeh in some cases and in the case of Aab-Anbars it was found that this pattern is specified to the city of Qom. The dictatorship of RezaKhan was lead to emotional effort to keep religious atmosphere within neighborhood so as not to be prevented by governmental forces. While every old community had a specified water-storage with its tank raised over ground, there was an opportunity to use it as a place for religious gatherings. Then turning towards the matter of form, structural and technological characteristics of theses mosques were taken into account. So some patterns were put as subject of deeper enquiry: exposed brick vaults with fine detailing on steel I-beams and iron-pipe columns as well as long vertical or lateral windows. Another found subject was fixed library shelves in these mosques. The mentioned columns were in some cases pipes of transferring oil. The creative thinking behind use of in-hand modern elements has many lessons for contemporary conflicts of localization while the identifiable character of the form of these mosques as specified religious space makes them valuable for study in current circumstances.

Keywords


ـ ابن­بابویه، محمدبن علی.(1367). من لا یحضره الفقیه، ترجمه: علی اکبر غفاری،‌، تهران: نشر صدوق.
ـ ابوالقاسمی، لطیف. (1376). پر و رومی. هنرهای زیبا (2): 64-67.
ـ امین، محسن. (1371). عزاداری­های نامشروع. ترجمه جلال آل احمد. مقدمة سید قاسم یا حسینی.  بوشهر: دریا..
ـ پیرنیا، محمدکریم. (1374). آشنایی با معماری اسلامی ایران (ساختمان­های درون­شهری و برون­شهری). تدوین غلامحسین معماریان. تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران.
ـ پیشوایزدی، محمد و اندرودی، الهام. (1390). روایت بنایی تااستادکاری: خاطرات استادمعمار، محمد پیشوایزدی مصاحبه با محمد پیشوایزدی به کوشش الهام اندرودی. تهران: علم معمار رویال.
ـ جانی پور، بهروز. (1379). سیر تحول معماری مسکن تهران در دوران پهلوی. پایان نامة دورة دکتری معماری. استاد راهنما: سید امیر منصوری. تهران. دانشگاه تهران. دانشکدة هنرهای زیبا.
ـ ح‍م‍وی بغدادی‌، ی‍اق‍وت‌ب‍ن‌ ع‍ب‍دال‍ل‍ه‌. (1383). م‍ع‍ج‍م‌ال‍ب‍ل‍دان‌. ت‍رج‍مه ‌ ع‍ل‍ی‍ن‍ق‍ی‌ م‍ن‍زوی‌. وی‍راس‍ت‍ار م‍ح‍م‍د ج‍وزی‌، ن‍ادر ک‍ری‍م‍ی‍ان‌ س‍ردش‍ت‍ی‌. تهران: م‍ع‍اون‍ت‌ پ‍ژوه‍ش‍ی‌- پژوهشکده باستان‌شناسی س‍ازم‍ان‌ م‍ی‍راث‌ ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌ کشور (پ‍ژوه‍ش‍گ‍اه‌).
ـ خادم­زاده، محمدحسن. (1384). مس‍اج‍د ت‍اری‍خ‍ی‌ ش‍ه‍ر ی‍زد‏‫. ع‍ک‍س‌ ع‍ل‍ی‍رض‍ا زارع‌ ب‍ی‍دک‍ی‌، ه‍ادی‌ ک‍ری‍م‍ی‌زارچ‍ی‌. یزد‏‫: س‍ازم‍ان‌ م‍ی‍راث‌ ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌ و گ‍ردش‍گ‍ری‌، پ‍ای‍گاه‌ م‍یراث‌ ف‍ره‍ن‍گی‌ ش‍ه‍ر تاری‍خ‍ی‌ ی‍زد.
ـ رئیسی محمد منان، انصاری‌پور زهرا. (1398). مطالعه‌ی تطبیقی حجاب‌زدایی و حریم‌زدایی در البسه و ابنیه‌ی ایرانی قبل و بعد از ظهور سلسله‌ی پهلوی. مجله پژوهش­های معماری اسلامی۷ (۱) :۳-۲۰ مجد، 1389: 174).
ـ سلمانی امیر، رحیمی محمدحسین، خاک‎زند مهدی. (1394). بررسی اهمیت، اولویت و اصالت فضای باز در مسجد. پژوهش­های معماری اسلامی۳ (۴) :۳۴-۴۸
ـ ش‍اف‍عی. بی‍ژن؛ دانی‍ل. وی‍ک‍ت‍ور و‌ س‍روشی‍انی. س‍ه‍راب.‌ (1387). معماری وارطان هوانسیان: مجموعه معماری دوران تحول در ایران. ت‍رج‍م‍ه‌: ت‍ران‍ه‌ ی‍ل‍دا و ندا قیاسی. دید. تهران.
ـ ش‍اف‍عی، بی‍ژن؛ وی‍ک‍ت‍ور دانی‍ل و‌ س‍ه‍راب س‍روشی‍انی.‌(1382). م‍ع‍م‍اری‌ نی‍ک‍لای‌ م‍ارک‍ف‌: م‍ج‍م‍وع‍ه‌ م‍ع‍م‍اری‌ دوران‌ ت‍ح‍ول‌ در ای‍ران‌. ت‍رج‍م‍ه‌: ت‍ران‍ه‌ ی‍ل‍دا و ندا قیاسی. دید. تهران.
ـ ش‍اف‍عی، بی‍ژن؛ وی‍ک‍ت‍ور دانی‍ل و‌ س‍ه‍راب س‍روشی‍انی. (‌1384). م‍ع‍م‍اری‌ ک‍ری‍م‌ طاه‍رزاده‌ ب‍ه‍زاد: م‍ج‍م‍وع‍ه‌ م‍ع‍م‍اری‌ دوران‌ تح‍ول‌ در ای‍ران. ت‍رج‍م‍ه‌: ت‍ران‍ه‌ ی‍ل‍دا و ندا قیاسی. دید. تهران.
ـ شهری‌باف، جعفر. (1383). طهران قدیم‏. انتشارات معین-تهران.
ـ صارمی، علی­اکبر و رادمرد. محمدتقی. (1376). ارزش­های پایدار در معماری ایران. سازمان میراث فرهنگی کشور. تهران.
ـ عباسی، مهدی. (1371). تاریخ تکایا و عزاداری قم (جلد اول تاریخ قم).قم: مهدی عباسی.
ـ فیض، علی اکبر. (1343). گنجینة آثار قم. ج ٢. قم: چاپخانه مهراستوار.
ـ قیومی بیدهندی، مهرداد و شمس، امید. (1391). درآمدی بر تاریخ ذهنیت عامه در معماری ایران. مطالعات معماری ایران (2): 25-5.
ـ کیانی، مصطفی. (1392). بررسی و جایگاه هنر آجرکاری تزیینی در معماری دوره پهلوی اول. نشریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، 18(1)، 15-28.
ـ کیانی، مصطفی. (1383). معماری دوره پهلوی اول، دگرگونی اندیشه ها: پیدایش و شکل­گیری معماری دوره بیست ساله معاصر ایران. مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران. تهران.
ـ مختاری، اسکندر. (1390). میراث معماری مدرن ایران. دفتر پژوهش­های فرهنگی. تهران.
ـ مزین دهباشی، شریف. (1379). عوامل موثر بر طرح بناهای آموزشی نوین دوره پهلوی اول. پایان نامة دوره دکتری. استاد راهنما: همایون اربابیان. استاد مشاور: غلامحسین معماریان و علی یاران. دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات. تهران.
ـ مفید، حسین و رئیس­زاده، مهناز. (1385). م‍اج‍رای‌ م‍ع‍م‍اری‌ س‍ن‍ت‍ی‌ ای‍ران‌ در خ‍اطرات‌ اس‍ت‍اد ح‍س‍ی‍ن‌ ل‍رزاده‌ از ان‍ق‍لاب‌ ت‍ا ان‍ق‍لاب‌ به انضمام منتخب اشعار/ ب‍ه‌ ک‍وش‍ش‌ ح‍س‍ی‍ن‌ م‍ف‍ی‍د، م‍ه‍ن‍از رئ‍ی‍س‌زاده‌. ت‍ه‍ران‌ : م‍ول‍ی‌.‏‫
ـ مک­گرگور، تالین. (1399). ساختن ملت و معماری مدرن در ایران قرن بیستم. کوبه، گاهنامه معماری و هنر 2 (3): 23-15.
ـ ملازاده، کاظم. (1381). مدارس و بناهای مذهبی. تهران: سوره حوزة هنری سازمان تبلیغات اسلامی.
ـ موسوی، مهیار. (1397). نمایی از یک مسجد و ورودی آب‌انبار در شهر قم سال 1306. عکاس: فردریک گادمر،  از مجموعه آلبرت کان. تهیه کننده مهیار موسوی، درج شده در سایت قم­شناسی http://qomshenasi.ir.
ـ میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قم. (1383). گزارش ثبتی: آب­انبار البرز. تهیه: عمار کاوسی، کاظم فدائیان. قم: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور.
ـ میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قم. (1384). گزارش ثبتی: آب­انبار حاج حسینعلی سزاوار. تهیه: سیداحمد موسوی، سحر احدی. قم: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور.
ـ میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قم. (1386). گزارش ثبتی: آب­انبار امامزاده حمزه (محمودیه). تهیه: فخرالدین علاء شورمستی. قم: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور.
ـ میر‌میران، هادی و ایرج اعتصام. (1388). معماری معاصر ایران : ۷۵ سال تجربه بناهای عمومی ۱۳۰۰ تا ۱۳۷۵ هجری شمسی. با همکاری: حمید میرمیران. [زیر‌ نظر] وزارت مسکن و شهرسازی معاونت شهرسازی و معماری.دفتر معماری و طراحی شهری. سازمان مجری ساختمان‌ها و تاسیسات دولتی و عمومی‏‫. با همکاری مهندسین مشاور نقش‌جهان- پارس. شرکت طرح و نشر پیام سیما‏‫. تهران‏‫.
ـ ناری قمی، مسعود. (1395). الگوهای کالبدی حسینیه‌ها: ریشه‌ها و تحولات. مطالعات معماری ایران ۵ (۹) :۲۵-۴۵
ـ ناری قمی، مسعود. (1391). تقدس فراگیر فضا در اسلام: نگاه تکلیف‌گرا. نشریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، 17(4)، 1-16.
ـ فرخ­یار، حسین. (1386). آب­انبار یادگاری از یاد رفته (کاشان، آران و بیدگل). قم: حلم.
ـ مستوفی، عبدا... . (1384). شرح زندگانی من. تهران: زوّار.
ـ ناری قمی، مسعود.  (1394). نقدی بر پژوهش­های تفسیری ـ تاریخی در مورد معماری معاصر ایران (نمونة موردی: معماری دورة پهلوی اول). مطالعات معماری ایران (7).
ـ ناصر الشریعه، محمدحسین. (1383). تاریخ قم یا حریم مطهر بانوى عالیقدر اهل بیت عصمت و طهارت حضرت فاطمه معصومه(ع). تهران: رهنمون.
ـ نصر، طاهره سها. 1383. معماری وشهرسازی شیراز دردوره پهلوی ۱۳۰۰-۱۳۵۷خورشیدی. روزنه کار. تهران.
ـ Karimi، Z. Pamela (Zahra Pamela). 2013. Domesticity and consumer culture in Iran : interior revolutions of the modern era . Oxon: Routledge.
ـ Lambourn، E.A. (2017).Islam beyond Empires:Mosques and Islamic Landscapes in India and the Indian Ocean.   A Companion to Islamic Art and Architecture. Edited by Finbarr Barry Flood and Gülru Necipoğlu. UK: John Wiley & Sons، Inc: 755-776.