بررسی میزان و چگونگی کاربرد تناسبات در شمسه های کاشی‌کاری شده مساجد شیخ لطف الله و سید اصفهان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته کارشناسی ارشد، صنایع دستی،دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران

2 دانشیار گروه صنایع‌دستی، دانشکده صنایع‌دستی، دانشگاه هنر اصفهان. اصفهان، ایران

3 استادیار گروه صنایع دستی، دانشکده صنایع دستی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

چکیده:
کاربرد تناسبات در آرایه‌های معماری ایران متناسب با کاربرد آن در معماری، در ادوار مختلف رشد یا افول داشته است. مساجد دوره صفوی و قاجار، از متناسب‌ترین بناهای ایرانی محسوب می‌شوند که زیبایی تزئینات آن‌ها، به‌واسطه استفاده از تناسبات هندسی جلوه بیشتری می‌یابد. در این پژوهش کاشی‌های مساجد شیخ لطف‌الله و سید در اصفهان موردبررسی قرارگرفته و پرسش مطرح‌شده این است که پرکاربرد‌ترین تناسبات به‌کاررفته در نقوش شمسه‌‌های این دو مسجد چیست؟ چه شباهت‌ها و تفاوت‌ها‌یی در تناسبات آن‌ها وجود دارد؟ هدف این پژوهش، دستیابی به میزان و چگونگی استفاده از تناسبات طلایی و ایرانی در شمسه‌های این مساجد است. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و روش داده اندوزی، کتابخانه‌ای و میدانی بوده است. نتایج حاکی از آن است که تناسبات بکار رفته در شمسه‌های کاشی‌کاری این مساجد تفاوت آشکاری دارند. اگرچه در شمسه‌های هر دو مسجد از تناسبات طلایی و ایرانی استفاده‌شده اما در مسجد شیخ لطف‌الله، نسبت‌های بین 1 و 2، حدود 12درصد بیشتر از مسجد سید از استفاده‌شده است. همچنین استفاده‌ از نسبت‌های ایرانی 2√ و 3√، در مسجد سید به نسبت مسجد شیخ لطف‌الله، حدود 26درصد کاهش‌یافته که می‌تواند ناشی از تغییرات ایجادشده در دوره قاجار و تأثیرات آن بر هنر و معماری آن دوران باشد ازجمله روند کم‌رنگ شدن اهمیت استفاده از هندسه و تزاید گونه‌های جدید تزیینی.
واژگان کلیدی: اصفهان، مسجد شیخ لطف‌الله، مسجد سید، تناسبات طلایی، تناسبات ایرانی، نقوش شمسه کاشی‌کاری.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A study of the amount and method of using of ratios in tiled Shamseh patterns in two mosques of Sheikh Lotfollah and Seyed Isfahan

نویسندگان [English]

  • maryam hozorbakhsh 1
  • qobad kiyanmehr 2
  • Golamreza hashemi 3
1 Graduated from Art University of Isfahan. Isfahan. Iran
2 Associate professor, Department of Handicrafts, Faculty of Handicrafts, Art University of Isfahan. Isfahan. Iran
3 Assistant professor, Department of Handicrafts, Faculty of Handicrafts, Art University of Isfahan, Isfahan. Iran
چکیده [English]

Abstract
The use of proportions in Iranian architectural decorations has increased or decreased due to its application in architecture in different periods. The Safavid and Qajar mosques are among the well-proportioned buildings in Iran and the beauty of their decorations is further enhanced by the use of geometric proportions. In this research, the tiles of Sheikh Lotfollah and Seyed mosques in Isfahan have been examined and the question is what are the most widely used proportions used in the Shamseh patterns of these two mosques? What are the similarities and differences in their ratios? The purpose of this study is to achieve the amount and method of using golden and Iranian ratios in the Shamseh patterns of two buildings. The research method was descriptive-analytical and the data collection method was library and field investigation. The obtained results indicate that the ratios used in the Shamseh patterns of these two mosques are clearly different. Although golden and Iranian proportions have been used in Shamseh patterns of both mosques, but in Sheikh Lotfollah Mosque, the ratios between 1 and 2 are about 12% more than Seyyed Mosque. Also, the use of Iranian ratios √2 and √3 in Seyyed Mosque have been reduced by about 26% compared to Sheikh Lotfollah Mosque, which could be due to changes in the Qajar period and their effects on the art and architecture of that period, including the declining trend of geometry and Increasing new decorative species.
Keywords: Sheikh Lotfollah Mosque, Seyed Mosque, Golden ratios, Iranian ratios, Tile Shamseh patterns.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sheikh Lotfollah Mosque
  • Seyed Mosque
  • Golden ratios
  • Iranian ratios
  • Tile Shamseh patterns
- اردلان، نادر و بختیار، لاله. (1380). حس وحدت. ترجمه حمید شاهرخ. اصفهان: خاک.
-آیت‌اللهی، حبیب‌الله (1390). مبانی نظری هنرهای تجسمی. تهران: سازمان مطالعه و تدوین.
- آیینه­چی، شهرزاد و ولی­بیگ، نیما. (1399). جایگاه گونه شناسی کاربندی‌ها بر پایه آموزه‌های استادکاران سنتی از دیدگاه هندسه نظری و عملی. اثر، (4)، 414-394.
-بریل، رجینال. (1385). آشنایی با رشته‌های مختلف هنر. ترجمه عربعلی شروه. تهران: اسرار دانش.
-بلر، شیلا و بلوم، جاناتان. (1386). هنر و معماری اسلامی. ترجمه یعقوب آژند. تهران: سمت.
- بلیلان، لیدا و حسن‌پور، سعید. (1398). الگوهای هندسی و تناسبات طلایی، زبان مشترک معماری و هنر در روستای تاریخی ابیانه. معماری اقلیم گرم و خشک، (9)، 68-45.
-بمانیان، محمدرضا؛ اخوت، هانیه و بقایی، پرهام. (1390) (الف). کاربرد هندسه و تناسبات در معماری. تهران: هله / طحان.
-بمانیان، محمدرضا؛ مؤمنی، کوروش و سلطان­زاده، حسین. (1390) (ب). بررسی تطبیقی نقوش کاشی‌کاری دو مسجد مدرسه چهارباغ و سید اصفهان. مطالعات تطبیقی هنر، (2)، 16-1.
-بمانیان، محمدرضا؛ مؤمنی، کوروش و سلطان­زاده، حسین. (1390) (ج). بررسی نوآوری و تحولات تزیینات و نقوش کاشی‌کاری مسجد مدرسه‌های دوره قاجار. نگره، (18)، 47-35.
-بوزجانی، ابوالوفا محمد. (1369). هندسه ایرانی، کاربرد هندسه در عمل. ترجمه علیرضا جذبی، تهران: سروش.
-پورمند، حسنعلی؛ یارعلی، زهرا، افهمی، رضا و عباسی، پوریا. (1393). بررسی تطبیقی تناسبات نمای سردر مساجد شیخ لطف‌الله، جامع عباسی، حکیم و مدرسه چهارباغ اصفهان. نامه معماری و شهرسازی، (12)، 163-153.
-پیرنیا، محمد کریم. (1387). آشنایی با معماری اسلامی ایران. تدوین غلامحسین معماریان. تهران: دانشگاه علم و صنعت.
-جوانمردی، فاطمه، ملازاده، کاظم و محمدیان منصور، صاحب. (1398). بررسی نظام پیمون در معماری هخامنشی مطالعه موردی کاخ آپادانا و صد ستون. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، (22)، 142-123.
-چند، تارا (1374). تأثیر اسلام در فرهنگ هند. ترجمه علی پیرنیا و عزالدین عثمانی. تهران: انتشارات پاژنگ.
-چینگ، فرانسیس. دی. کی. (1388). معماری، فرم فضا نظم. ترجمه محمدرضا افضلی. تهران: یزدا.
- خوشروی، مهران و عسکری زاد، رضا. (1398). تحلیل هندسی پلان مسجد جامع اصفهان با تأکید بر سیر تحول کالبدی آن در دوره‌های مختلف. شباک، (43)، 60-53.
-دان لپ، ریچارد ا. (1385). نسبت طلایی و اعداد فیبوناچی. ترجمه منصور معتمدی. اصفهان: خانه­ ریاضیات اصفهان، فاطمی.
-دهار، علی و علی پور، رضا. (1392). تحلیل هندسی معماری مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان جهت تعیین ارتباط هندسی نمازخانه با جلوخان ورودی بنا. باغ نظر، (26)، 40 - 33.
- رضازاده، مجتبی و ثابت فرد، مجتبی. (1391). بازشناسی کاربرد اصول هندسی در معماری سنتی (مطالعه موردی قصر خورشید و هندسه پنهان آن). هنرهای زیبا معماری و شهرسازی، (1)، 44-29.
-روزبهانی، زهره و رایتی مقدم، حسین. (1392). بربست و طرح‌ریزی معماری در ایران بر اساس آموزه‌های محمد کریم پیرنیا. اثر، (60)، 68-56.
-رهروی پوده، ساناز و ولی­بیگ، نیما. (1399). بررسی فرآیند طراحی نقشه‌های معماری با واکاوی اسناد تاریخنگارانه و نگاه ویژه به جایگاه دانش هندسه. دو فصلنامه اندیشه معماری، (8)، 28-12.
-سالاری طالقانی، معصومه. (1389). بررسی تطبیقی نقوش کاشی‌کاری عصر صفوی و قاجار. پایان‌نامه کارشناسی ارشد پژوهش هنر. دانشگاه آزاد واحد تهران مرکز.
- ضیایی نیا، محمدحسن و هاشمی، حسن. (1394). تناسب طلائی و سیستم تناسبات ایرانی- اسلامی در مسجد جامع قائن. مرمت و معماری ایران، (11)، 99-89.
-طاهری، جعفر. (1394). مناسبات معماری با علوم دقیقه در متون علمی دوره اسلامی. مطالعات معماری ایران، (7)، 150-127.
-طاهری، جعفر و ندیمی، هادی. (1391). بازخوانی میراث ابوالوفا بوزجانی در صناعت معماری. تاریخ علم، (13)، 91-65.
-عباسی، نوشین؛ ولی­بیگ، نیما و آریا، نیکتا (1400). مطالعۀ مقایسه‌ای سلسله‌مراتب ورودی مساجد جامع عباسی و سیّد اصفهان از منظر نظام تناسبات هندسۀ ایرانی در پلان. فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، (1)، 51-39.
-کریچلو، کیت. (1390). تحلیل مضامین جهان شناختی نقوش اسلامی. ترجمه سید حسن آذر­کار. تهران: حکمت.
- کریمیان، حسن و سیدی، سامان. (1397). هندسه و تناسبات هندسی در ساخت گنبد مساجد صفوی اصفهان (نمونه موردی: مسجد امام و مسجد شیخ لطف‌الله). مطالعات ایران‌شناسی، (8)، 44-23.
-گلمبک، لیزا و ویلبر، دونالد. (1374). معماری تیموری در ایران و توران. ترجمه کرامت الله افسر و محمد یوسف کیانی. تهران: سازمان میراث فرهنگی.
-گودرزی (دیباج)، مرتضی. (1378). روش تجزیه‌وتحلیل آثار نقاشی. تهران: عطایی.
-لاله، هایده. (1375). معماری دوره اسلامی دانش نظری و کاربرد عملی. وقف میراث جاودان، (15 و 16)، 50-39.
-لولر، رابرت. (1368). هندسه­ی مقدس، فلسفه و تمرین. ترجمه هایده معیری. تهران: مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
-ماهرالنقش، محمود. (1386). معماری مسجد سید اصفهان. تهران: محمود ماهرالنقش.
- محمودی، مهنوش و چائیده، علی. (1389). کاربرد ریاضیات در معماری ایران (بررسی نقش تناسبات هندسی در تزئینات ورودی خانه‌های بافت قدیم شهر تاریخی دزفول). کتاب ماه علوم و فنون، (129)، 27-14.
-مکی نژاد، مهدی. (1387). تاریخ هنر ایران در دوره­ اسلامی: تزیینات معماری ایران. تهران: سمت.
-مسجدی، حسین. (1376). مسجد سید و نکته‌ای از معماری آن. وقف میراث جاویدان، (19و20)، 211- 208.
-معماریان، غلامحسین. (1387). معماری ایرانی. تهران: سروش دانش.
- موسویان، سمیه. (1396). جایگاه هندسه مقدس در بازشناسی هویت معماری سنتی ایران. مطالعات ملی، (4)، 118-99.
- مهدی زاده سراج؛ فاطمه، تهرانی، فرهاد و ولی­بیگ، نیما. (1390). به‌کارگیری مثلث‌های هنجار در محاسبات ریاضی و پیاده‌سازی هندسه در ساخت و اجرای معماری سنتی ایران. مرمت و معماری ایران، (1)، 26-15.
- نجفقلی پور، نسیم؛ اعتصام، ایرج و حبیب، فرح. (1395). بررسی هندسه و تناسبات طلائی در معماری ایران (نمونه مطالعاتی: خانه­های سنتی شهر تبریز). مدیریت شهری، (46)، 491-477.
-نجیب اوغلو، گل رو. (1389). هندسه و تزیین در معماری اسلامی. ترجمه مهرداد قیومی. تهران: روزنه.
-نیستانی، جواد. (1384). سابقه ترسیم نقشه و کاربرد هندسه و حساب در معماری اسلامی. پیک نور، (12)، 49-42.
- هاشمی، حسن؛ ضیایی نیا، محمدحسن و قربانی، حمیدرضا. (1394). بازخوانی تحلیل اصول هندسی و تناسب طلایی در مدرسه شوکتیه. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، (9)، 222-207.
- Bodner, B. Lynn. (2012).From Sultaniyeh to Tashkent Scrolls: Euclidean Constructions of Two Nine- and Twelve-Pointed Interlocking Star Polygon Designs. Nexus Network Journal,(14),307-332.
-Brend, Barbara. (2001).Islamic art.  British museum press.
 Bulatov, M. S. (1978). Geometricheskaya Garmonizatsiya v Arkhitekture Srednei Azii.Moscow
Chorbachi, W.K. (1989). In the Tower of Babel: Beyond symmetry in islamic design. Computers & Mathematics with Applications, (17), 751-789.
- Dunlap,Richard A. (1997).The golden ratio and Fibonacci numbers. Singapore: World Scientific.
- Ghyka, M. (1977). The Geometry if Art and Life. New York, Dover Publications.
- Harding, Philip E, (2001), Geometry and Geometers of Later Islamic Architecture. History of Art.pp 1-25.
- Kharazmi, M & R. Sarhangi. (2016). An Analytical Study of the Methods of Design and Geometric Constructions in Architectural Ornaments of the Friday Mosque of Forumad. Nexus Network Journal, (18), 275-310.
- Livio, M. (2002). The Golden Ratio: The Story of Phi, the World's Most Astonishing Number. New York: Broadway Books.
-Lu, P. J. Steinhardt, P. J. (2007). Decagonal and Quasi-Crystalline Tiling's in Medieval Islamic Architecture.Science, 315(5815), 1106-1110.
-Markowsky, G. (1992). Misconceptions about the Golden Ratio. The College Mathematics Journal, 23(1), 2.
- Nejad Ebrahimi, Ahad & Aliabadi, Morteza. (2015). The Role of Mathematics and Geometry in Formation of Persian Architecture. Asian Culture and History, (1), 220-239.
- Ozdural, Alpay, (1995) “Omar Khayyam, Mathematicians, and Conversazioni with Artisans, Journal of the Society of Architectural Historians 57: 1, 54-71
- Ozdural, Alpay, (2000). “Mathematics and Arts: Connections between Theory and Practice in the Medieval Islamic World. Historia Mathematica, (27),171-201.
-Posamentier, A. S. & Lehmann, I. (2012). The glorious golden ratio. Amherst, N.Y: Prometheus Books.
-Putz, J. F. (1995). The Golden Section and the Piano Sonatas of Mozart. Mathematics Magazine, 68(4), 275.
-URL1: https://mathworld.wolfram.com/GoldenRatio.html. Access date: (2021, 8, 10).