مطالعه تحلیلی شاخصه‌های کالبدی دفاع غیرعامل در معماری کاروانسراهای عصر صفوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد مشهد، مشهد، ایران

2 دانشجوی دکتری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد مشهد، مشهد، ایران

چکیده

مطالعه تحولات دوره صفویه بیانگر آن است که علاوه بر عوامل گوناگون، امنیت نیز یکی از زیربناهای لازم برای شکل‌گیری اقتدار و ثبات سیاسی، تضمین تجارت و بازرگانی، اقتصاد شکوفا، ایجاد شبکه منظم راه‌ها و... بوده است. هرچند تاریخ پر­نوسان این دوره و نبردهای متعدد پادشاهان صفوی با سپاهیان عثمانی و ازبک‌ها نشان می‌دهد که مفهوم امنیت در آن روزگار معنای چندانی نداشته است اما همین موضوع سبب شده تا در تمامی دوره‌ها برای تأمین امنیت راه‌ها به مکان‌یابی و شکل معماری کاروانسراها توجه شود. در حوزه امنیتی، مفهوم دفاع، به دفاع عامل و غیر­عامل قابل‌تفکیک است. اگرچه اهداف و جهت‌گیری هر دو حوزه مبتنی بر حفظ امنیت و کاهش آسیب‌پذیری در زمینه‌های مختلف انسانی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و حاکمیتی است اما تدابیر به کار گرفته‌شده در حوزه دفاع غیرعامل، متفاوت از دفاع عامل است. هدف اصلی این پژوهش، بررسی و تحلیل شاخصه‌های کالبدی دفاع غیرعامل در معماری کاروانسراهای دوره صفوی به‌منظور بازشناسی نقش معماری در تأمین امنیت است. شناخت عوامل و عناصر کالبدی ایجاد امنیت در معماری کاروانسراها می‌تواند در شناخت هرچه بیشتر ارزش‌های معماری گذشته و پیوند آن با دانش جدید در حوزه معماری و پدافند غیرعامل نیز مؤثر باشد. روش پژوهش حاضر، توصیفی تحلیلی است و جهت دست‌یابی به اطلاعات موردنیاز از مطالعات اسنادی بهره گرفته شده است. در راستای هدف فوق، اصول پدافند غیرعامل از دیدگاه متخصصان این حوزه، در کاروانسراها مورد شناسایی قرار­گرفته و با تطبیق این اصول با چهل‌وسه باب کاروانسرا در چهار گروه شکلی و در اقلیم‌های گوناگون جدولی حاصل آمده که بیانگر میزان توجه به هر یک از عناصر کالبدی ایجاد امنیت در گونه‌های متفاوت است. نتایج حاصل از نمونه‌های مذکور بیانگر آن است که رابطه و میزان کاربرد هریک از عوامل دفاع عامل و یا غیرعامل در کاروانسراها، وابسته به موقعیت جغرافیایی و وضعیت اقلیمی منطقه، اهمیت راه‌ها و عملکرد کاروانسراها متغیر بوده و در شرایطی که دفاع عامل، به هر دلیلی مقدور نبوده از قابلیت‌های معمارانه دفاع عامل به بهترین شکل ممکن بهره گرفته شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analytical Study of the Physical Characteristics of Passive Defense in the Architecture of Safavid Caravanserais

نویسندگان [English]

  • Mohsen Tabassi 1
  • Hasan Naseri Azghandi 2
1 Architecture Department, Faculty of Art & Architecture, Islamic azad University, Mashhad Branch
2 Department of Architecture, Islamic Azad University, Mashhad Branch
چکیده [English]

A study of the Safavid history shows that security can be a factor in the emergence of political authority and can directly affect trade and the economy. The concept of defense is of two types, active defense and passive defense. Although both have the same goals, their methods are very different. The purpose of this study is to study the caravanserais of the Safavid period from the perspective of passive defense. The study adopts a positivist approach to the subject in terms of research methodology, and, in terms of the purpose, it is based on comparative descriptions. The variables obtained based on documentary studies are the geographical location and importance of the roads, the plan forms (including rectangular and polygonal courtyards and introverted and extroverted roofed spaces), elements related to passive defense (including number of entrances, guard rooms and watchtowers) and physical analysis (including depth of access to rooms and the number of spatial layers). These variables focus on passive security and defense. Totally, 43 Safavid caravanserais are classified into four groups (rectangular with a courtyard, polygon with a courtyard, roofed introverted and roofed extroverted spaces), and the principles of passive defense are examined in them. The results show that rectangular and polygonal courtyard caravanserais as well as introverted indoor caravanserais have many similarities in terms of using physical elements for security. Extroverted indoor caravanserais, on the other hand, have different characteristics from other the types. In fact, the study shows that, mainly in areas where the natural elements of passive defense (such as mountains and rivers) do not exist and (for various reasons) agent defense is not justified or impossible, the architect has tried to provide most of the physical elements of security and passive defense against possible attacks by reducing entrances, creating a guard rooms and watchtowers, and increasing the depth of access and the number of layers of space as much as possible. In addition, the strategic position of the Persian Gulf coastal roads and the important role of these trade routes at the level of trade and economy of the country have made it necessary for the governments to ensure their security as an agent of defense. Therefore, in the caravanserais of this region, maintaining less security has been entrusted to the body of architecture. The results generally show that the variety of active defense and passive defense factors in caravanserais depends on the geographical location, the importance of the routes, and the architectural form of the caravanserais.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Architecture
  • Caravanserai
  • Passive defense
  • Safavid era
  • Iran
- ابراهیم­زاده، آرمین و قاراخانی، علیرضا. (1396). بررسی کارکرد و جزئیات معماری کاروانسراهای صفوی و چگونگی احیای آن‌ها. تهران: کنفرانس بین‌المللی عمران، معماری و شهرسازی ایران معاصر.
- اصغریان جدی، احمد. (1392). الزامات معمارانه در دفاع غیرعامل پایدار. تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
- اصغریان جدی، احمد؛ میرهاشمی، سید احسان. (1395). دانش بومی پدافند (دفاع) غیرعامل در معماری و شهرسازی دوره‌های تاریخی ایران و نمونه‌های تکامل‌یافته این تجربه‌ها. دانش‌های بومی ایران. سال دوم، شماره 3 (بهار و تابستان 1394)، 7- 42.
- امانپور، ﺳﻌﯿﺪ؛ ﺍﺣﻤﺪﯼ، ﺭﺿﺎ و ﺩﺍﻭﻭﺩﯼ ﻣﻨﺠﺰﯼ، ﺍﻧﯿﺲ. (1394). بررسی ملاحظات دفاعی در شهرهای تاریخی ایران؛ مطالعه موردی بافت قدیم شهر دزفول. پدافند غیرعامل. دوره 6، شماره 4 (زمستان 1394)، 1- 14.
- پازوکی طرودی، ناصر. (1376). استحکامات دفاعی در ایران دوره اسلامی. تهران: سازمان میراث فرهنگی.
- پیرنیا، محمدکریم و افسر، کرامت الله. (1370). راه و رباط. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
- تاتاری، مهدی و نیستانی، جواد. (1393). مطالعه عناصر معماری فضاهای ورودی؛ موارد بررسی کاروانسراهای صفوی خراسان رضوی. پیام باستان‌شناسی. شماره 21 (بهار و تابستان 1393)، 109- 120.
- تقوی، عابد؛ فرزین، سامان؛ کوهستانی، حسین و عبداللهی، مهسا. (1396). مؤلفه‌های دفاع غیرعامل در دژ قلعه کوه قائن. پژوهشنامه خراسان بزرگ. سال هشتم، شماره 27 (تابستان 1396)، 41- 54.
- ثواقب، جهانبخش. (1385). سیاست‌های شاه‌عباس اول در رونق تجاری ایران. پژوهشنامه تاریخ. شماره 2 (بهار 1385)، 41- 60.
- ثواقب، جهانبخش و نجفی علی‌آبادی، فرزین. (1391). نقش صفویان در رشد کاروانسراها. تاریخ. شماره 26 (پاییز 1391)، 42- 68.
- حشمتی، مهدی؛ موحد، علی و بشارتی، محمدرضا. (1395). دفاع و امنیت در شهرهای ایرانی اسلامی از منظر پدافند غیرعامل. مدیریت و پژوهش‌های دفاعی. دوره 15، شماره 82 (تابستان 1395)، 59- 86.
- رفیع فر، جلال­الدین؛ لر افشار، احسان. (1382). بررسی انسان­شناختی کاروانسراهای عصر صفوی. نامه انسان‌شناسی. دوره اول، شماره 4 (پاییز و زمستان 1382)، 37- 60.
- زیاری، کرامت الله. (1380). برنامه­ریزی پدافند و پناهگاه شهری. صفه. دوره 11، شماره 32 (بهار و تابستان 1380)، صص 76- 89.
- سهیلی، جمال‌الدین و رسولی، نسترن. (1393). مطالعه تطبیقی نحو فضای معماری کاروانسراهای دوره قاجاریه. هویت شهر. دوره 10، شماره 2، شماره پیاپی 26 (تابستان 1395)، 47- 60.
- سیرو، ماکسیم. (1362). کاروانسراهای ایران و ساختمان­های کوچک میان راه­ها. ترجمه عیسی بهنام. تهران: سازمان ملی حفاظت آثار باستانی.
- شانواز، بلال و خاقانی، راضیه. (1394). کاروانسراهای ایران‌زمین دوره صفویان. تهران: نشر پازینه.
- صبوری ‌زالوآبی، آرش. (1392). تاریخچه کاروانسرا. تاریخ‌پژوهی. شماره 55 (تابستان 1392)،  145- 182.
- عرب، امیرحسین. (1390). کاربست شهرسازی و پدافند غیرعامل. تهران: دانشگاه صنعتی مالک اشتر.
- فرزین، سامان؛ جانفدا، مجتبی؛ کوهستانی، حسین و حاجی‌زاده، محمدامین. (1399). قلعه شاهدژ، پیشرو در اصول دفاع غیرعامل دوره اسماعیلیان در قهستان (خراسان جنوبی). پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام. شماره 26 (بهار و تابستان 1399)، 185- 205.
- کامران، حسن؛ وارثی، حمیدرضا؛ پریزادی، طاهر و حسینی امینی، حسن. (1390). بررسی نقش طرح­های توسعه کالبدی در پراکنده رویی شهری با رویکرد پدافند غیرعامل؛ نمونه موردی: شهر سنندج. جغرافیا و توسعه ناحیه­ای. دوره 9، شماره 17 (پاییز و زمستان 1390)، 179- 209.
- کاویان، مجتبی؛ غلامی، غلامحسین. (1395). بررسی سیر تحول معماری کاروانسراهای حیاط دار مرکز ایران. اثر. دوره 37، شماره 75 (زمستان 1395)، 49- 65.
- کریمی، علیرضا و علی پور سیلاب، جواد. (1392). نگاهی به مفهوم تاریخ دفاع غیرعامل در عصر اسلامی. مطالعات تاریخ اسلام. سال پنجم، شماره 18 (پاییز 1392)، 93- 116.
- کوهستانی، حسین؛ ملکی، هومن؛ موفق، محمدحسین و ناصر قرایی، محسن. (1396). ساختار امنیتی کاروانسراهای دوره صفویه. مطالعات تاریخ انتظامی. شماره 12 (بهار 1396)، 67- 82.
- کیانی، محمد یوسف. (1393). معماری ایران دوره اسلامی. تهران: انتشارات سمت.
- کیانی، محمد یوسف و کلایس، ولفرام. (1362). فهرست کاروانسراهای ایران. تهران: سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران.
- کیانی، محمد یوسف و کلایس، ولفرام. (1373). کاروانسراهای ایران. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
- گردکانی، زبیده و انیسی، علیرضا. (1397). بررسی و شناخت مسیر تاریخی بندرعباس به لار و کاروانسراهای موجود در آن. اثر. شماره 83 (زمستان 1397)، 69- 87.
- مخبر دزفولی، فهیمه. (1393). گذری تاریخی بر هنر و معماری اسلامی؛ نقد کتاب هنر و معماری اسلامی از رابرت هیلن براند. نقد کتاب تاریخ. شماره 1 و 2 (بهار و تابستان 1393)، 133- 140.
- موغلی، مرضیه؛ متقی، افشین و حسینی امینی، حسن. (1394). پدافند غیرعامل، امنیت ملی و شهر. تهران: نشر انتخاب.
- هادیزاده کاخکی، سعید. (1393). کاروانسرا در ایران. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
- هیلن برند، روبرت. (1379). معماری اسلامی. ترجمه باقر آیت‌الله زاده شیرازی، تهران: نشر روزنه.
- Hausen, K. (2013). Active vs. Passive defense against a strategic attacker. International Game Theory Review. Vol. 13(1): 1-12.
- Lacina, B. (2006). Explaining the severity of civil wars. Journal of Conflict Reso- lution. 50 (2): 89–276.
- Nagaraj, A. (2015). Protection of simple series and parallel systems with components of different values. Reliability Engineering and System Safety. 87: 315- 323.